?ор?анды шабу?а шы??ан-ды. ?ор?анны? та?а биік емес ?абыр?аларына баспалда?тар ?ойып, ?стіне к?терілуге тырысып жат?ан. Жау кей жеріні? ?абыр?аларын б?за баста?ан. Ат ?стіндегі ?рыс?а ?йренген ?аза? жауынгерлері енді жаяу со?ысу?а м?жб?р болды. Б?л олар?а же?іл тимеді. Же?уге айнал?ан жау ?скері хан жат?ан сарай?а жа?ындай берді. Сыртта?ы шу ?дей т?сті.
— Не болды? Не боп ?алды? — деді есі бір кіріп, бір шы?ып жат?ан Т?уекел хан.
Д?л осы с?тте есік сарт етіп шал?асынан ашылды да, ?йге е?гезердей бір батыр кіріп келді. ?сті ша? бас?ан ?ан-?ан.
— Біз сені ?кеткелі келдік, — деді кірген кісі.
С?йдеді де батыр жігіт жерге сыл? етіп ??лап кетті.
Орнынан с?йретіле т?рып, Т?уекел жігітті? бетіндегі шынжыр торды ашты. ?ия? батыр екен.
— Сені алып кетуге келдік, — деді ол кезеріп кеткен ернін ?зер ?имылдатып, — жат жерден тезірек кетуі? керек…
— Бас?а елге тиме, ?з басы?а ?зі? жетесі? деп еді?, ?ия? батыр, айт?аны? келді, — деді Т?уекел. Сосын ол да ?ия? батырды? ?стіне ??лап т?сті. Д?л осы с?тте ?ия? батыр да а?ыр?ы рет ыш?ынып, демін бір алды да, о д?ниеге ж?ре берді.
С?йтіп бір к?ні, бір мезетте ту?ан екі батыр бір к?нде, бір мезетте о д?ниеге сапар шекті. С?лтан т??ымынан шы??ан Т?уекел артына алты ?йелі мен сегіз баласын ?алдырды. Иран, т?рік, орыс ?дебиеттерінде Т?уекел хан деген айбарлы атын ?алдырды. Ал сол ханмен бірге ?мір с?рген, ??лдан шы??ан ?ия? батыр, елі-жері ?шін ?немі жоры?та ж?ріп, елуден ас?анша б?л д?ниені? рахатын к?ре алмай кетті.
Осындай мы?да?ан белгісіз батырларды? ар?асында ?аза? елі сан жанталаста же?іп шы?ып, ?асырлар бойы ?зін аман са?тап келді…
?аза? жерінен Т?я? батыр мен Кіші ж?зден шы??ан Жолымбет батыр бас- ?арып келген ?алы? ?ол жетісімен, Б?хар ?скері с?л кейін шегінді. Енді ?рыс б?рын?ысынан да ?ыза т?сті. Есім с?лтан ?аланы? к?нгей жа?ына, ??джек с?лтан — теріскей т?сына шапты. ??была жа?ында?ы ?а?лы, Шаныш?ылы секілді руларды? ?скерін Т?рсынм?хаммед ?мір бас?арды. Бекіністі? е? ?ауіпті жа?ы к?ншы?ысы еді. Б?л т?сты Жолымбет батыр ?ор?ады. Шабарман енді б?л батырды? да жаралан?ан хабарын ?келді. Осы себептен ?аланы? к?ншы?ысына Т?я? батыр?а шабу?а тура келді. Хан ордасы к?ншы?ыс жа?та?ы майданда болатын. Кімде-кім осы майданды бас?арса, сол жалпы ?скерді? ?олбасшысы саналу?а тиісті еді.
?аза?ты? іргелі руларынан шы??ан батырлар мен Шы??ыс ?рпа?ынан тара?ан с?лтандар Т?уекел ханны? ?ия? пен Т?я?ты мы? басы еткеніне іштей наразы еді. ?рине, д?л ?азір б?лар Т?я?ты? айт?анына ба?ына ?оймаулары да м?мкін. Б?ны т?сінген А?тор?ын, еріні? сауытын кие бастады.
Атына ?он?алы жат?ан Т?я? ?йден бір жас батырды? ж?гіре шы?ып, Т?уекелді? Те?білк?гіне асы?а мінгеніне та? ?алды.
— Т?я? батыр, мен де сізбен бірге барамын, — деді ?лгі жас батыр.
«Б?л кім? ?айдан пайда болды б?л батыр?» Ж?н с?расар уа?ыт емес, ?атарласа шаба ж?нелді. Сонда ?ана Т?я? жанында келе жат?ан — Т?уекел ханны? кіші б?йбішесі А?тор?ын екенін білді. Т?я? о?ан: «?айт кейін!» дей алмады. ?аза?ты? батыр ?ыздарыны? жау?а ?арсы шабуы жа?алы? емес. А?тор?ынны? жанында болуы, хан атынан Т?я??а «?азір сен ?скер ?олбасшысысы?» дегенді ескерткендей еді.
Б?лар к?ншы?ыс ?а?па?а жеткенде, е? алдымен к?ргендері: ?амалды ?оршап не істерін білмей ?рпиісе ?ал?ан ?аза?ты? ?алы? ?скері мен осы ?амал?а ар жа?ынан т?тас?ан ?ара б?лттай, ж?бын жазбай т?ніп келе жат?ан жау лашкарлары болды. Т?уекел ханны? ?аза тап?аны екі жа??а бірдей жеткен екен. Айбарлы ?олбасшысынан айрыл?ан ?аза? ?скері ?андай абыржыса, жау жа?ы сондай ?атулана т?скен. К?ншы?ыс т?сты ?азір бас?ара ?оятын батыры жо? екенін сезген Жарм?хаммед пен Ба?им?хаммед с?лтандар ?скерлеріні? к?пшілігін де, білектісін де осы ??ірге т?ккен.
Міне, олар ?ара б?лттай ?аптап келе жатыр… Жа?адан к?ш ?осыл?анына ?арамай ?аза? жауынгерлеріні? ??ты ?аш?ан. ?р жерден «Сап т?зе?дер!», «?ашушы болма?дар!» деп ай?айла?ан мы? басыларыны? жарлы?ын ешкім ты?дар емес, со?ыс кезінде хан ?луі жаман ырым! М?мкін содан да болар, кешегі айбынды ?аза? жігіттері, ?азір ?ас?ыр шап?алы т?р?ан ?ойдай ?рпиісе ?ал?ан.
?ор?ан мен жау арасы бір ша?ырымдай. Жау ?азір лап ?ояды. Сонда б?рі де бітеді. ?аш?ан?а ?атын да батыр, ?аза? ?скерін мынау келе жат?ан алып к?ш к?ше-к?шені ?уалай ж?ріп ?ырып салады. ?ала ішіндегі ?рыс?а ?йренбеген ?аза? жігіттері е? болмаса ?з бастарын да арашалай алмайды. Жаумен не болса да жазы? далада кездесу керек.
Кенет ?ор?ан ?а?пасынан жау?а ?арай бір салт атты шаба ж?нелді. Астында Т?уекелді? Те?білк?гі, ?стінде Т?уекелді? сауыты, басында дулы?асы… Абыржы?ан ?ол заматта тына ?алды. «Б?л кім? Б?гін ?ана ?здері ?ара жерге ?ой?ан Т?уекел тіріліп келгені ме? Япырмау, ханмен ?атарласа шауып бара жат?ан ?ия? батырды? ?зі ме? Оны да б?гін ханмен бірге жерлеген жо? па едік?»
С?йткенше бол?ан жо?, б?ларды? ??ла?ына А?тор?ын мен Т?я? батырды?:
— Аруа?! Аруа? — деп ай?ай сал?ан ?раны естілді.
Сол-а? екен, жа?а ?ана ?рпиісіп т?р?ан ?аза? жігіттері, аттарына ?амшыны басып-басып жіберіп, ал?а ?арай ?алай лап ?ой?андарын ?здері де білмей ?алды.
— А?жол! А?жол!
— ?йсін! Дулат! Ша?абай!
— ?ара?ожа! ?абанбай!
— Бекет! ?а?лы! Б?рібай!
?ашан да болса бірінші боп атой сал?ан жау ?ор?ынышты. ?олбасшыларынан айрыл?ан ?скерден м?ндай ?имылды к?тпеген Б?хар лашкарлары д?рлігіп ?алды. Кейбіреулері аттарыны? басын кейін б?рып та алды. Т?уекел ханны? ?здеріне аян Те?білк?гі мен алтын жалат?ан дулы?асын к?рген Б?хар ?скері хан ?лмеген екен деп ойлады. ?здеріне таяп келе жат?ан ?а?арлы к?шке ?арсы т?ра алмады. Тіріліп келген Т?уекел мен ?ия?ты? с?сы же?ді ме, кейін ?арай ?аша ж?нелген лашкарлар к?рінді. Тек кейбір топтары ?ана найзаларын ы??айлап ?арсы шапты. К?птіктен г?рі ерлік же?етін заман, ?аза? ?скерлері сол ?а?арлы беттерінен тайма?ан ?алпында, алыстан кеп бар п?рменімен жа?аны ?р?ан долы тол?ындай, ж?бын жазбай, Б?хар шебіні? д?л ортасына кеп кірді. ?ар?ындары соншалы? екпінді болды, тыны? суды ?а? жар?ан с?йір т?мсы? ?айы?тай, жау шебін ?а? б?ліп ?те шы?ты. ?не-міне дегенше к?к найзалар ?а?ысып, ??рыш алдаспандар ??лаштай сермеліп, ?оян-?олты? ?рыс басталып та кетті. ?аба? ?а??анша талай ж?йріктер шылбырларын с?йретіп босап шы?а берді, сан ерлер «?ттеген-ай» деп ?ара жерді ?аба ??лады. Т?я? ?зіні? ежелгі серігі алты жігітімен ?апта?ан жаудан А?тор?ынды ?ор?аумен болды.
?рыс ?ыза т?сті. Жауларыны? аз екенін білген Б?хар лашкарлары ?аза? жігіттерін ты?сыра бастады. Осы кезде «Есім! Есім батыр жетті!» деген ай?ай шы?ты.
Сол с?тте бір б?йірден астында?ы А?танкерін к?сілдіре сал?ан е?сегей бойлы Есім к?рінді. Со?ынан ш?быра шап?ан ?алы? ?ол. Б?л ?аланы? к?нгей жа?ында?ы Б?хар ?скерін же?іп енді к?ншы?ыс т?сында?ы майдан?а келе жат- ?ан Есім жаса?тары еді. ?аза? ?скеріне жа?а к?ш ?осыл?анын к?рген Б?хар ?олы енді кейін шегіне бастады.
??гімесін айтып болып Б??ар жырау Б?генбай?а ?ара?ан:
— Міне, к?рді? бе? ?арама?ында?ы ж?ртты? тілін алма?ан Т?уекел не тапты? ?аншама халы?ты? ?анын т?гіп, а?ырында ?зі де жау ?олынан д?ние салды. Тарих ?ділеттілігі осылай…
— И?, хан ханды?ына тартпай т?ра ма? ?ара халы?ты? ?амын ?айсысы ойлап ж?р дейсі?? — деді Б?генбай. — Мені ?ажыт?ан жо??арлар емес, ?білм?мбет пен ?біл?айырды? алтыба? алауызды?ы.
— Сен осы ?білм?мбетпен ?лі табыса алмай ж?рсі? бе?
— Сір?, т?сініспей-а? ?тетін шы?армыз.
Жо??ар ?скері Т?ркістанды ал?аннан кейін, Орта ж?зді? ханы ?білм?мбет ордасы ?ш ж?зді? т?йіскен жері — Телік?лді? т?сына к?шкен. Баянаулы жа?ынан келген Б?генбай мен Б??ар жырау Ар?аны? біраз жігітімен осы арада, хан ордасыны? жанында болатын. Б?л кез жо??арлармен ?лкен ?рыс?а бармай, уа? жоры?тарда итжы?ыс т?сіп, екі жа?ты? арасы бір мезет ?ару к?шінен к?рі, тіл ?уатына к?шкен ша?. Т?рлі- т?рлі келісім с?здер, ?ділетті, ?ділетсіз бітімдер ж?ріп жат?ан. Д?л осы к?ндері ?білм?мбет ордасына кенет бір суы? хабар жеткен. ?алден Церенні? ?ан??мар інісі Лоло-Доржи, ?алден Церенні? келісімінсіз, ?зіні? бес мы? ?олымен Сырды? т?менгі етегіндегі ?біл?айыр хан- ?а ?арайтын ?ара?алпа? пен Тама, Табын руларыны? біраз аулын аямай шауыпты. Со?ысты? ал?аш?ы кезіндегідей, ?лгі ауылдарды? к?лін к?кке
