?біл?айырды? ж?зі ?у?ыл тартып ?ндемеді.
— Айтамын деген с?зі?е, істеймін деген ісі?е іркілмейтін ?біл?айыр хан, неге ?ндемей ?алды?? ?лде арамызда?ы жат адамнан ?ысылып отырсы? ба? Айта бер, Церен-Доржи ?алден Церенні? елшісі бол?анмен, мені? жа?ыным…
?біл?айыр езу тартты.
— ?алден Церенні? елшісі жа?ыны? болуына ?ара?анда, Жо??ар ?онтайшысыны? ?зі де досы? боп шы?пасына кім кепіл…
— Кекетпе, ?біл?айыр! Церен-Доржи жай ?ана жа?ыным, емес, сенімді серігім…
Хан оны? с?зін ма??лда?андай басын изеді.
И?, ?онтайшы Ордасында да алауызды? бар екенін ол білетін. Бірін-бірі аямауда б?лар ар?ы бабасы Шы??ысханны? шын м?рагерлері еді.
Жо??ар та?ыны? болаша? ?онтайшысы, ?зіні? ?кесіні? ту?ан інісі Ш?но-Дабоны ?алден Церенні? ?алай жой?аны ж?рт арасына мы?тап тарай баста?ан. Жел болмаса ш?пті? басы ?имылдамайтыны белгілі. ?сіресе, осы ?йде отыр?ан Б?генбай батыр?а Ш?но-Дабоны? ?лімі ?алден Цереннен бол?аны айдан аны? еді.
Д?ниеде ??пия ?алар еште?е жо?. Б?рі де естіледі. ?сіресе жау ордасында болып жат?ан о?и?а, д?шпанына тез жетеді. О?ан себеп: хан та?ыны? бір ??ла?ы бар. Ол — алтыны.
Жо??ар ордасыны? мы?тылары екіге б?лінгенін ?біл?айыр б?рын да естіген. Алдын болжай білетін т?жірибелі Сыбан Раптан мен оны? баласы ?алден Церен бар ?скерін жеті сала етіп, е? алдымен ?аза? жерін жаулап алу керек екенін ж?н к?рсе, ал жо??ар нояндарыны? бір тобы ?скерді? бетін Ертісті? т?менгі саласына б?рып, Сібірді алуды ма??лда?ан. Б?л топ — осы Жо??ар ханды?ыны? негізін сал?ан Чорас руынан шы??ан Даян ханны? ?рпа?тары — жас нояндар еді. Соны? ішінде ба?анадан бері бір ауыз с?з айтпай т?неріп отыр?ан Сыбан Раптанны? ортаншы ?лы Церен-Доржи да бар. Б?ларды? жатса-т?рса к?ретіні сонау Сібірде ?ал?ан ата-бабаларыны? молалары. Соларды? аруа?тары «сені? ата мекені? осы ара — біз жат?ан жер» деп ша?ырып жат?андай к?рінетін олар?а.
Сібірді жаулап алуды? керектігін жас нояндарды? ??ла?ына кімдерді? ??ятынын ?біл?айыр ?алден Цереннен кем білмейді. Б?л кезде орыс ?скеріні? алды??ы шебі Манчжурияны? шекарасына жеткен-ді. Ол аз бол?андай, сонау Тыны? м?хитта да орыс кемелері ж?зе баста?ан. Міне, сонды?тан да ?ытай ?міршілері жо??ар жолбарысыны? т?мсы?ын Сібір жа?ына ?арай б?р?ысы келген. Осы жолбарыс ?зіні? болаттай ?ткір тістерімен Тыны? м?хит?а созыл?ан ?атын патша ?олыны? к?ре тамырын орып т?суін арман ететін.
«?ытай — жер кіндігі бол?анда, жер шарыны? шеттері де ?ытай?а жату?а тиісті!» — бо?дыхандар. Олар Сібір ??ірін де ?осып алып, ?ала салма? болды. «?зірге б?л араны жо??ар жолбарысы мекендей т?рсын, ал уа?ыты жеткен ша?та оны ?рі ?арай, к?нбатыс жа??а ?уып жіберіп, бар тайганы ?зіміз жайлаймыз», — деп ойла?ан.
Ал ?алден Церен, к?мейі ?анша ке? бол?анмен, орыс жеріні? тама?ынан ?тпейтінін т?сінетін. Сібірді ж?тамын деп ?а?алып жат?аннан г?рі, басы бірікпей ж?рген ?аза? еліні? ке? байта? даласын біртіндеп ?арама?ына алып, ?лы Жо??ар мемлекетін ??руды тиімді сана?ан. Ондай мемлекет ??ру ?шін ?аза? еліні? те? жартысын ?ырып тастап, ?ал?ан жартысын бас?а елдерді жаулап алу?а пайдаланба? бол?ан. «Б?кіл ?лемді сілкіндірген» жирен са?алды ?лы бабасы да д?л осылай істеген…
Біра? ?алден Церенні? б?л ойына Чорас руынан шы??ан жас нояндар к?нгісі келмеді. Олар енді ?здеріне серік іздей бастады. Б?ндай бірен-саран серіктер ?аза? с?лтандарыны? арасынан табыла кетті. Соны? бірі Бара? еді. Ол жа?ында ?зіні? кіші ?ызын осы Церен-Доржи?а берген. Б?ны да ?біл?айыр білетін. Ж?не ол б?лікшіл Церен-Доржиды ?аза? жеріне айдау?а аттандыр?андай, ?алден Церенні? ?дейі жібергендігінен де хабардар еді. ?аза? даласында ?за? уа?ыт ж?ргендігін пайдаланып Церен-Доржи Орта ж?зді? кей с?лтандарын ?зімен ода?тас етіп те ?лгірген. Ал жо??ар нояндарына еріп, ?аза? с?лтандарыны? Сібір ?алаларын шабу?а шы?уы ?аза? еліне ажалмен те? т?сетін апат екенін ???ан ?біл?айыр енді екеуінен де сырын жасырмау?а бел буды. ?йткені Бара? пен Церен-Доржиды? ода?ы — ?аза? еліні? Россия ?ол астына кіруіне ?арсы ?йымдастырыл?ан ?ауіпті ода? еді.
— Жа?сы, — деді, ?ия? м?ртыны? ?шын бір ширатып ?ойып ?біл?айыр, — ?аза?та ма?ал бар ?ой «Сыры?ды айтпа досы?а, досы?ны? да ?з досы бар» деген. Б?рібір мен айт?ан сырды Бара? с?лтан ?зіні? досы Церен-Доржи мырза?а айтпай ?оймас, ашы? с?йлесейік.
Бара? с?лтан езу тартты. Кенет ол «?ашаннан бері мені ?зі?е дос санайтын бола ?алды??» деп ?біл?айырдан с?рама? болды да, сабыр са?тап, ?зін-?зі баса ?ойды.
— Жарайды, — деді сосын т?ксиген ?аба?ын с?л жадыратып. — Теуіпкелді? келе жат?анын естідік. Ол неге келе жатыр екен? ?айсымызды теуіп кетпек? Мені ме, Абылай с?лтанды ма, ?білм?мбет ханды ма, ?ай ?асы?ды? ?лде Ор ?аласын сал?алы келе жатыр ма?..
— М?мкін…
— ?айдам, сен салдырма? Ор ?аласы, б?рімізге бірдей ?азыл?ан ор?а айналмаса нетсін…
?біл?айыр ханны? Россия патшалы?ыны? ?ол астына кірумен ?атар, патша ?кіметі алдына ?ой?ан екі негізгі м?селесі болатын. Бірі — Кіші ж?з еліне Еділ мен Жайы? ?зендеріні? аралы?ынан жайылым беру. Екіншісі Ор ?зеніні? Жайы??а ??ятын са?асынан Ор ?аласын салу, ?біл?айырды? онда?ы ойы — ?ол астында?ы орыс бекінісі ар?ылы ?зіні? билігін к?шейту, бекіністегі ?скерді ба? к?ндес с?лтандар?а ?арсы пайдаланып, ?стемдігін арттыра т?су; б?кіл ?аза? елін ?з дегеніне к?ндіру. Біра? б?л екі тілегіні? екеуі де ?зір орындалмай т?р. Бар м?селе ?зірге екі жа?тан бірдей ?а?аз жазылумен ?ана ая?тала берген. Тек бір мы? жеті ж?з отыз т?ртінші жылы ?аза? жеріні? батыс жа?ын бас?аратын Орынбор экспедициясы ??рыл?аннан бері Ор ?зеніні? т?менгі са?асына ?ала салуды? м?селесі ?айта ?оз?ал?ан. Бара? с?лтанны? «?лде Ор ?аласын салу?а келе жат?ан шы?ар?» деуі осыдан еді. Хан жауабына шамданып ?ал?ан с?лтан кекесін с?ра?ын жал?ай т?сті.
— ?рине, Теуіпкелді ана жыл?ыдай ??рметтеп, сырнай-кернейлетіп ?арсы алатын шы?арсы??
— ?лбетте. Россия секілді дос елді? елшісі т?гіл, ?ас елімізді? де елшісін ?ошаметтеп, т?рімізге шы?арып отырмыз ?ой… — Хан Церен-Доржи?а ?арап ?ойды.
— Біра? са?ан келе жат?ан ?она? ата-бабасыны? дінін ?мыт?ан шо?ынды ?ой?
— Сені? де ?она?ы? жетісіп т?р?ан жо?-ау, — деді ?біл?айыр Церен-Доржиды? ш?ршіт дініні? адамы екенін ескертіп, — кейін жиені?ді с?ндетке отыр?ызары?да, бізді де той?а ша?ыратын шы?арсы?, Бара? с?лтан?
Бара? с?п-с?р боп кетті. Енді ол іштегі ашуын сырт?а шы?арды.
— ?атын патшаны? Теуіпкел ар?ылы са?ан жіберген сыйлы?ы да, Теуіпкелге сені? к?рсеткен салтанат ??рметі? де та??ажайып болып еді ?ой. Біра? одан не шы?ты? ?аза? жерінде т?нерген бая?ы ?ара б?лт — сол ?ара б?лт… Т?рт жа?ы?нан со??ан ыз?арлы с?рапыл — сол с?рапыл… Россия ?арама?ына алды деп, Еділ бойын жайла?ан ?алма? мы?тылары малы?а жайылым беріп отыр ма? Б?рын?ыдан да ?шігіп алды. Олар?а тыйым сал?ан ?атын патша жо?. Ал Ор бекінісі са?ан тек бізбен к?ресу ?шін ?ана керек.
— ?рине, сол ?шін керек!
Бара? не дерін білмей то?тап ?алды.
С?лтанны? айтып отыр?аны шынды? еді. ?аза? еліні? Россия патшалы?ыны? ?арама?ында болуына к?рделі е?бек істеп ж?рген Тевкелев осыдан бір жыл б?рын ?ана Сырт?ы істер коллегиясына жолда?ан хатында: «?ыр?ыз-?айса? ж?рты т?різді ?алма? пен баш??рт халы?тарыны? да сана-сезімі т?мен. Б?рі де та?ы ж?не тере? ойламайтын елдер… Егерде ?лде?алай біреуі Россия патшалы?ына ?арсы бас к?терер болса, ?ал?ан екеуін о?ан ?арсы пайдалану керек. М?ндай жа?дайда біз айыпты емеспіз, бізді? ?ят-арымыз ?ашан да болса таза ?алады» деген.
Россия патшалы?ы б?л елдерге ?арсы ?зіні? отарлау саясатыны? бар ?дісін пайдалана білді. Соны? ішінде атам заманнан келе жат?ан к?не ?дісі «бір ?лтты бір ?лт?а айдап салып, б?ліп алып билеуді де» молынан ?олдан?ан. Демек, отаршылы? саясатыны? осындай бір ?атал ?дістеріне ?арамай, б?л ?лттарды? болаша?ы тек Россия?а ?осылуда ?ана ?ал?ан еді. ?зге жолды? б?рі, ?сіресе Жо??ар ханды?ымен ода?тасу т?різді далбаса жолдар, ?аза? елін м?лдем к?йреу- ге апаратын…
— ?з билігі? ?з ?олы?нан кеткен со?, бізді орыс бас?ара ма, жо??ар бас- ?ара ма, б?рібір емес пе? — деді Бара? с?лтан ?айтадан с?рланып.
— ?онтайшы басып ал?ан жеріні? адамдарын тегіс ?ырып-жойып, тек ?лі жандарды ?ана бас?ар?ысы келеді.
— Орыстар ше?
— Б?гінге дейін орыс саудагерлері бізді? жерімізге тек керуендерімен ?ана келіп жатыр.
