батырлы?ына риза бол?ан ?біл?айыр ж?не б?л секілді батырды ?з жа?ында ?стауды ж?н к?ріп, Са?ыпжамалды Б?генбай?а ?осты.
Б?генбай сол бетімен осы жа?та ?алып ?ой?ан. Содан бері ол ?лы ж?з бен Кіші ж?зді? т?йіскен жерінен ?оныс алып, осы арада бес жылдай отырды. ?білм?мбетке ?кпелі Б?генбай ?лі де осы жа?та ?ала берер ме еді ?айтер еді, жа?ында Абылай с?лтаннан кісі келген. «?аза? еліні? алдында ?лі талай асу бар, батыр елге ?айтса ж?н болар еді» депті Абылай. О?ан Б??ар жырау да ?тінішін ?оса жолдапты. Б?л арада да Б?генбай абыройсыз бол?ан жо?. Сан ?рыс?а ?атынасты. Хал?ыны? ал?ысын алды. ?йтсе де, кіндік кесіп, кір жу?ан жерін ?зі де са?ынып ж?р еді. ?рі ойлап, бері ойлап, а?ыры елге ?айту?а келісім берді. Осылай, ?не- міне к?шемін деп ж?ргенінде, кеше ?біл?айыр ханнан да шабарман жетіп, «Орда?а келсін! деген хабар ?келді.
Б?генбайды? б?гінгі тол?уы осыдан еді. «Хан неге ша?ырды екен? Мені? к?шкелі жат?анымды біреу жеткізген ?ой шамасы. Енді ашы? айту?а тура келеді…»
Ол не де болса хан ордасына барып ?айтпа? болды.
ІІ
Орта ж?з ханы С?меке Сарыар?аны? т?кпірі Н?ра ?зеніні? ар?ы бетіне ?арай ы?ыс?анда, К?ші ж?зді? ханы ?біл?айыр ордасын Ыр?ыз ?зеніні? жа?асына ?кеп тіккен.
Б?л кезде ?аза? елі жо??арлармен тайталас т?сіп, кейде же?іп те ж?рген. Осындай же?істі? бірі ?біл?айыр хан мен Тайман батырды? бас?аруымен Сарысу?а ??ятын Б?ланты ?зеніні? жа?асында, ал екіншісі та?ы осы ?біл?айыр мен Б?генбай батырды? бас?аруымен ?ош?арата мен Боралды ?зендеріні? жо?ар?ы са?асында бол?ан. Сол ай?астардан кейін ?біл?айыр хан тікелей жо??ар ?скерімен со?ысуды ?ой?ан. Оны? к??ілі енді бас?а бір к?рестерге ау?ан.
Ал біра? ?біл?айыр к?шіп кеткенмен, ?аза? елі Жо??ар шап?ыншыларына ?арсы шы?уын то?татпады. К?рес к?ннен-к?нге ?дей т?сті. ?сіресе Іле мен ?аратал ?зендеріні? бойында ?абанбай мен Баян батырлар баста?ан халы? жаса?тары жо??арларды сан рет же?ді, ?йтсе де б?ны? б?рі, негізі мы?ты ??рыл- ?ан жо??ар ?скерін к?йрететіндей к?шке айнала алмады. Тек бас?ыншыларды тойтару?а болатынын к?рсететін, халы?ты? рухын к?терер ай?астар ?ресінен аспады.
Жо??арды же?ген к?нде, ар жа?ында одан да к?шті, ?зіне к?з тіккен ?ытай бо?дыхандары бар екенін еске алма?ан ж?рт осылай, ?з та?дыры ?шін жан аямай к?ресе берді.
С?йтсе де, ел басына ту?ан к?нні? тым ?атерлі, ?аза? жеріне ?ызы??ан к?ршілеріні? ?ауіпті екенін ойла?андар да табылды. Соны? бірі Кіші ж?зді? ханы ?біл?айыр болды. Ол енді батыс жа??а ?міттене ?арады. Біра? ханны? Ыр?ыз?а к?шіп келісімен ?аза? пен ?ара?алпа? еліні? атынан «?арама?ы?ыз?а алы?ыз» деп жаз?ан хаты Петербургке жеткенде, орыс ?кімдері та? ?алмады. Жо??армен к?ресіп жат?ан ?аза? еліні? т?бі ?зіне осылай келіп пана с?райтынын олар б?рыннан да білетін. Сол себептен апты?пай, ?аза? еліні? шын жа?дайын т?сіну ?шін, Россия патшалы?ы арнаулы елші жіберуді ?й?арды. Россия ?кімдері шы?ыс к?ршілеріне ?з ?арама?ында?ы м?дениеті, д?ст?рі, тілі жа?ын кісілерден елші жіберуді ?дет етіп келген. Б? жолы да со да?дысына салып, татар молдасы Ма?с?т Юнус о?лын аттандырды.
Кіші ж?зді? ханы б?л молдамен бір мы? жеті ж?з жиырма алтыншы жылы ?ара?алпа? жерінде кездесті. Осы кездесуден кейін ?біл?айыр: «Еділ ?алма?тары т?різді бізді де ?арама?ы?ыз?а алы?ыз» деп а? патша?а хат жазып, ?ойба?ар К?бек ?лын бас етіп та?ы елшілер аттандырды. Б?л елшілерге: «?айтсе?дер де патша а?замнан баш??рт жері мен Жайы? ?зеніні? ортасында к?шіп ж?руге ж?не Россия ?алаларына барып сауда-сатты? істеуге р??сат алу?а тырысы?дар», — деп тапсыр?ан. Біра? шы?ыс жа?ында ?лі ?бден бекініп болма?ан Россия патшалы?ы, ?аза? елін ?арама?ына алса, Жо??ар ?онтайшысымен б?рын?ы ?арым- ?атынасын б?зуы м?мкін екенін еске ?стап, то? етер жауабын т?рлі сылтаумен соза берді. Россия патшалы?ыны? ?олты?ына кірген Еділ ?алма?тары мен баш??рт еліні? «м?ртын балта кеспей отыр?анын» к?рген ?біл?айыр Россия патшалы?ына «?арама?тары?а ал» деп, ?лсін-?лсін хат жазып, елшілер жіберуді ?оймады. А?ырында ?аза? еліні? ?зіне ба?ынышты бо- луынан тек пайда т?сетінін ???ан, Бірінші Петр патшадан кейін та??а отыр?ан Анна Иоанновна ?біл?айыр ханны? бір мы? жеті ж?з отызыншы жылы нау- рызды? сегізі к?ні «?ор?анды?» істеуін ?тінген ?а?азына жауап ретінде, ?ыр- ?ыз-?айса? ж?ртын ?арама?ына ал?анды?ын білдіріп, бір мы? жеті ж?з отыз бірінші жылы февральды? он то?ызыншы к?ні указ шы?арды. Б?л указды бір мы? жеті ж?з отыз бірінші жылы октябрьді? бесі к?ні Ыр?ызда?ы ?біл?айыр Ордасына Сырт?ы Істер коллегиясыны? тіл машы?ы — аударушысы М?рза Тевкелев ?кеп тапсырды. Россия патшасы Кіші ж?зді ?з ?ол астына ал?анын естіп, ?лы ж?зді? атынан ?одар би, Т?ле би, Сатай батыр, Б?ла? батыр ?ол ?ой?ан, «бізді де ?ол асты?ыз?а алы?ыз» деп Анна Иоанновна?а жазыл?ан ?тінішті Петербург?а ?ангелді батыр алып келген. С?йтіп, ?аза? елі мен Россия ж?ртшылы?ыны? арасында?ы жа?а д?уір басталды.
?йтсе де ?біл?айыр?а берілген указдан кейін де ?аза? еліні? Россия патшалы?ымен ?арым-?атынасы бірден ж?нделіп кете алмады. Баш??рт пен Еділ ?алма?тарыны? шабуылы да тыйылмады. Ханны? Россия?а ар?а с?йемек бол?анына риза емес ?аза?ты? ?зге с?лтандары, ?сіресе, ?біл?айырды? ба? к?ндес ?астары оны? саясатына кедергі жасап, кіжіне т?сті. Осындай ?амшысын білегенні? бірі Бара? с?лтан еді.
Жо?ар?ыдай жа?дай ту?ан кезде, патшаны? ?зі «миллион сом?а дейін шы?ын шы?арса? да, ?аза? жерін Россия?а за?ды т?рде ба?ындыруды? жолын тап» деп б?йры? берген Тевкелев ?айтадан ?біл?айыр ордасына аттанды. Б?л хабарды «?зын??ла?» Кіші ж?з ханыны? Ордасына тез-а? жеткізді. Сол к?ні-а? ?біл?айыр Тевкелевпен кездесу ?амына кірісті. Е? алдымен ?зе?гілес батырлары мен ?зіне ?арсы жа?ты? ойларын білгісі кеп, Бара??а, Б?генбай?а, Тайман- ?а, бір тайпаны? а?са?алы — биі Б?генбай?а ат шаптырды. Б?генбайдан ?згесі хабар ал?аннан кейін, к?п кешікпей хан ордасына жетті. Б?генбай мен Тайман жайшылы?та?ы ?з серіктерімен келсе, Бара? с?лтан ?жепт?уір ?арулы ?олмен хан ордасына кеп т?сті. Ж?не неге екені белгісіз, ?зіні? ежелгі ?асы, ?ан майданда сан атыс?ан ?алден Церенні? елшісі Церен-Доржиды ерте келіпті.
Б?л бір мы? жеті ж?з отыз т?ртінші жылы еді. ?біл?айыр Ордасы б?гінгі ?онысы Ыр?ыз ?зеніні? жа?асында. ?азір хан ордасында бірнеше адам отыр: ?анжы?алы Б?генбай, оны? ?арсы алдында Шекті руыны? аты-шулы батыры Тайман. Б?лардан жо?арыра?, ?біл?айырды? о? жа?ында Найманны? с?лтаны Бара?… Ж?рт оны ?айсарлы?ы, ерж?ректігі ?шін К?кжал Бара? ата?ан. Ханны? сол жа? б?йірінде, Б?генбайдан жо?арыра?, Жо??ар ханы ?алден Церенні? елшісі, ?ара т?ндей т?нерген Церен-Доржи…
Б?генбайды? к?зі ?лде?алай Тайман?а т?сіп кетіп еді, ?ткен бір жайлар есіне келді.
Онда б?л екеуі де ?ылшылда?ан жас жігіт еді.
Сол жылдары ?анжы?алы руы ?ара?ткел мен Керекуді? т?йіскен т?сында?ы Ерейментау, ?оржынк?л, А?к?л, ?оянды-?ойтас, Ша?ша деген жерлерді жайлайтын-ды. Ал Шекті руы А? Жайы??а ??ятын Жем ?зеніні? бойында к?шіп ж?ретін. Жазы а?ыза?, ысты? келіп, ?ысы ?атты болар жылы екі ел бірдей Сырды? ?амысты жа?асына ?арай жылысатын. Осындай ?анжы?алы, Шекті рулары дария жа?асында бастары ?осыл?ан жылы ?лан-асыр бір ?лкен той бол?ан. ?о?ырат руынан шы??ан ата?ты бай саудагер ?исан жал?ыз ?лын с?ндетке отыр?ыз?ан. Осы тойда Ар?адан келген Б?генбай мен Шектіні? жас жолбарысы Тайман ?атты керісіп ?ал?ан. Содан бері екі а?иы?ты? бетпе-бет ?шырасып отыр?аны осы. Ел басына к?н ту?анда жеке басты? кикілжі?і естерінен шы?ып кеткен-ді.
К?нні? а?ыза? ысты?ына ?арамай, тіркестіре тігілген хан ордасы — а? боз ?йді? есіктері т?гел жабы?. Жайшылы?та жел со?сын деп т?ріп ?оятын іргелері де т?сіріліп ?ойыл?ан. Он екі ?анат а? боз ?йде осы бесеуінен бас?а есік алдында жала?аш ?ылыштарын кеуделеріне таяй ?ста?ан, е?гезердей ?ос к?зетші мен сырлы тегенедегі сары ?ымызды сапырып отыр?ан, ханны? он сегіз жасар кенже ?лы Ералыдан бас?а ешкім жо?. Хан, сір?, кенжесі мен есік алдында?ы к?зетшілеріне сенетін болар, ?она?тарымен сыр жасырмай еркін с?йлесіп отыр.
— И?, ?біл?айыр хан! — деп е?гезердей ?ара с?р Бара? с?лтан, ?шы ??ла?ына дейін жетіп т?р?ан, білеудей ?ара м?ртын сауса?ымен сылап ?ойды. — Алыс?а ат шаптырып, бізді неге ша?ырып отыр?аны?ды ішім сезеді. ?атын патша бізді? елге Теуіпкелді ?айта жіберсе, б?дан ?ш жыл б?рын?ы «?арама?ы?а кірдім» деген сені? с?зі? жеткіліксіз бол?аны ?ой… — Ол ?біл?айыр?а мыс?ылдай ?арады. ?аза? жерінде — Тевкелевті «Теуіпкел» деп атап кеткендіктен, оны? кім туралы с?йлеп отыр?анын б?рі де т?сінді.
— Болжауы? д?п т?різді… Мырзаны ?айта жіберуіне ?ара?анда бір мені? у?дем ?йел патша а?зам?а жеткіліксіз бол?аны ха?… Біра?, — ?біл?айыр сол жа?ында отыр?ан Церен-Доржи?а к?зіні? ?иы?ын аударды да тына ?алды.
— И?, айта бер, не «біра?ы» бар?
