тынышты?та, ж?рт ызалана ?ал?ан хан тісіні? шы?ыр ете т?скенін ап-аны? естіді.
Б?хар ханы Абдолла б?л к?ндері о? тиіп жаралан?ан жолбарыс?а ??сайтын еді. Хан Б?хар, Хиуа, Бал?ы, ?орасан т?гіл, ?зіне ба?ынышты жерді? б?рінен ?скер жинауды б?йыр?ан. Бір ай ?тпей сан жетпес ?алы? ?скер Самар?ант пен Б?харды? ортасында?ы Зеравшан жа?асына шатырларын тікті. Бір к?ні, жарасы ?лі жазылма?ан Абдолла?а б?лік шы?арып ж?рген баласы ?бді-Мумин келді. Шатыр?а кіре тізе б?гіп отыра ?алды.
— Сені? ж?регі?е жара сал?ан мені? бір білместігімді кешір, ?ке, — деді. — Б?гіннен бастап е? адал ?лы? боламын. Міне нан, міне ??ран, б?дан былай ?арай сені? айт?аны?ды екі етпеймін!
Абдолла хан шын ?артай?ан болуы керек, к?зіне жас алды.
— ?артай?анымда жал?ызымды к?рсетіп, ?атесін кешіруге м?мкіндік берді?, алла та?ала, м?ны?а да ш?кіршілік, — деді ол шын ж?ректен. — М?рагер жал?ызым ?асымда, бар тілегім орындалды, ?азір ?ліп кетсем де арманым жо?!
Б?хар секілді ?асиетті ханды?ты бас?аруда ?андай жолдар, ?андай сырлар барын к?рі хан ?лына ?за? жыр етті. ??пия сырлар да аз емес екен. Содан кейін барып шаршап кеткен хан ?лынан анандай жерде т?р?ан ??мырада?ы ж?зім шырынын ??йып беруді с?рады. ?лы ?кесіні? ?тінішін орындады. С?л б?рыла т?рып, ж?зім шырынын кесеге ??йып ?кеп берді. Алла та?ала оны? жа?а ?ана «?азір ?ліп кетсем арманым жо?» деген тілегін орында?ысы келген болуы керек, баласы берген шырынды ішісімен, Абдолла хан ?ырылдай беріп жасты??а шал?асынан т?сті. ?бді-Мумин ?кесіні? бетіне тесіле ?арап, ?зын, жі?ішке сауса?тарымен к?зін жапты. Содан кейін кесені? т?бінде ?ал?ан шырынды шатырды? бір б?рышына ??йып, орнына апарып ?ойды. Дала?а шы??ан со? «?йы?тап кеткен ханды оятпа?дар» деп б?йры? берді де, ?скеріне ?арай ая?дады.
Тек кеш таян?анда ?ана к?зет басты?ы хан шатырына кірді. Жасты? ?стінде шал?асынан жат?ан Абдолланы? бетіне к?зі т?сіп кетісімен ?н-бойы дір ете ?алды. Б?кіл ?лемге аян с?л езу тартып к?лімсірейтін ишараты езуінде. Та?ы да біреуге ?лім жазасын айтып жат?андай.
О д?ниеге сапар шеккен ?кесіні? жанына ?бді-Мумин бірінші боп келді. Са?алынан жасы сор?алап отырып, ?зын сауса?тарымен ?кесіні? езуіндегі к?лкісін у?алап кетірді. ?мірді? неден ?лгенін білуге ша?ыр?ан Б?харды? ?алым д?рігерлері «Патшаны? патшасы Абдолла ж?регіні? кенет то?тауынан ?айтыс бол?ан» деген ?орытынды шы?арды. С?йткенмен, ?алы? б??ара арасында «баласыны? ауру ?кесіне берген ж?зім шырыны» жайында?ы ?ауесет с?здер де тарап жатты.
П?уескеге жегілген сегіз ?ара ат Абдолланы? пыра?ын Б?хар?а алып келді. ?асиетті діни Б?харды? мы?да?ан мешітіні? ?асында?ы минареттерден мы?да?ан ишан, молдалар алла та?аладан Абдолланы? к?н?ларын кешіруін с?рап, ша?арды азан-?азан етіп басына к?теріп азан ша?ырды. Екі к?ннен кейін Абдолланы? табыты ?ожа Нахшбандиды? ата?ты мазарыны? тас еденіне ?ойылды. Б?л христиан есебі бойынша 1598 жылы, ал хаджири есебі бойынша 1006 жылы болды. Ерте?іне Б?хар та?ына М?хаммед дініні? жа?а ?ор?аншысы, м?ртебелі ?бді-Мумин ?мір келіп отырды…
Самар?антты ал?ан Т?уекел ?аралы Б?харды шабудан ??дайдан ?ор?ып бас тарт?ан жо?. М?ндай сылтауды сол кездегі тарихшылар ойлап тап?ан-ды. Ханны? Б?хар?а аттанбауына себеп бол?ан ?ия? пен Т?я? батырларды? ж?не соларды? со?ынан ерген ж?ртты? ?ылы?ы еді. Самар?ант ша?арын алу тойы бітісімен, ?ос батыр ?здеріні? жігіттерін ертіп кейін ?айт?ан. ?зге ?аза? батырлары бас?ар?ан ?скерді? к?бі б?ларды? со?ынан ерді. Жауынгерлер жат елге барып ?ала тона?аннан г?рі, елдеріне ?айтып, ?атын- балаларын асыра?анын ж?н тап?ан. Ыр?ына к?нбеген жандарды жазалау?а Т?уекелді? батылы бармады. ?йткені шегінушілер тым к?п еді. К?пке топыра? шаша ала ма, а?ыры Самар- ?анттан кетуге б?йры? берді.
Ташкентте де ?аза? атты ?скері к?п кідірген жо?. Б?ларды? к?пшілігі к?шпелі рулардан бол?анды?тан ?ыс ?ыстау?а, жаз жайлау?а шы?у керек екенін жадыларына ?стап, ауылдарына жеткенше асы?ты. Т?уекел хан?а ша?арды? ?а?пасын аш?ан Ташкент т?р?ындарыны? арасында да к??кіл к?бейе бастады. Хан у?десін б?зып, же?ілген ?ала?а сал?ан салы?ы б??ара?а ауыр тиген.
Ал салы?сыз со?ысты ж?ргізе алмайтынын білген Т?уекел осылай істеуге м?жб?р бол?ан. Т?уекелді? б?л ?рекетіне ?арсы топты бас?ару?а Абдолланы? жа?ын туысы Хазретс?лтан м?фти кіріскен. ?бді-Мумин де ты?шылары ар?ылы Ташкент т?р?ындарына алым-салы?тан м?лде босатамын деп ?тірік у?де беріп, жа?а бы?сып жана баста?ан халы? наразылы?ын ?рлей т?скен. Т?уекел ?рі ойлап, бері ойлап Т?ркістан?а ?айтуды ж?н к?рді. ?з ордасына келгеннен кейін Ташкент у?лиетінде не болып жат?анын тек алыстан ба?ылап ?ана отырды. Кей жа?дайларда болмаса, Ташкент ісіне к?п кіріспеді.
Алты ай ?тпей, т?сегінде ?йы?тап жат?ан ?бді-Муминді б?харлы?тар балтамен шап?ылап ?лтірді. ?бді-Мумин Шайбани ?рпа?ынан шы??ан е? а?ыр?ы Б?хар ханы еді. Осымен Б?харда?ы Шайбани ?рім- б?та?ыны? ханды? жолы ая?талды. Енді Б?хар ханыны? алтын та?ына Астраханнан ?аш?ан хандарды? біріні? т??ымы Жарм?хаммед отырды…
И?, ?кесін ?лтірген хандарды жазмыш о?дыр?ан емес. Ж?нібекті ?лтірген Бердібекпен Батый ?рпа?ыны? Алтын Ордада?ы ханды? д?уірі біткен. ?лы?бекті ?лтірген Латиф пен А?са? Темір ?рпа?ыны? Самар?антта?ы ханды?ы ая?талды. Міне, енді сондай жа?дай Б?харда?ы Шайбани ?рпа?ына да туды…
Т?уекел ханны? да к?ткені осы кезе? еді. О?ан Жиембет жырау «хан кеселіне» ?шыра?ан екенсі? деп д?рыс айт?ан. Біра? Т?уекел м?ндай со?ыста халы??а сенуді? ?иын екенін т?сінген-ді. Халы? ?з жерін ?ор?а?анда табанды да, к?шті де. Ал бас?а елді? жерін тартып алу ?шін со?ысып к?рші, е? ер ж?рек деген батырды? ?зі тірегінен айрыл?андай, боса?си ?алады. Оны? орнына жауы? он есе к?шейе т?седі. Осындай жа?дай Самар?анттан табыл?ан бір к?не кітапта да айтыл?ан. ?з жері — ?скер к?шіні? м?лдір б?ла?ы.
Осыны біле т?рса да Т?уекел хан та?ы жоры??а дайындалды. Оны? ?олында?ы ?скеріне ?ыр?ыздан шы??ан бай-манаптарды? жаса?тары мен о?т?стік ?аш?арды? ханы ?бдірашитты? жауынгерлері ?осылды. Барлы?ы ж?з мы? ?скер, Самар?ант пен Б?хар?а аттанды. Біра? енді б?лар?а ешкім ша?ар ?а?пасын аш?ан жо?. Т?р?ын ел келе жат?ан ?скерден азы?-т?лікті, мінер ат?а деген ш?бін жасырды. Барлы?ын к?шпен алу?а тура келді. М?ндай жа?дай ?скерді? т?ртібін б?зады, ?лсіретеді.
?йтсе де ??мырс?адай ?апта?ан ?алы? ?ол ал?аш?ы ?ар?ынымен Ташкентті, Самар?антты алды. Енді Б?харды? ?зін ?оршады. Бетпе-бет ашы? майдан?а шы?у?а к?ші жетпейтінін сезген Жарм?хаммед хан Б?хар ша?арыны? ескі бекінісіне кіріп алып, ?арсылы? к?рсетті.
Осындай бірін-бірі а?ды?ан ?рыс жиырма к?нге созылды. С?йткенше шілдені? сарша тамыз ысты?ы келді. Сол жыл?ы жаз, Мауреннахр жерінде ?те ысты? болды. Т?беден к?йдірген к?н мен к?нгей жа?тан а?ырап со??ан а?ыза? желден, онсыз да ш?бі шамалы Б?харды? жері к?йген ??й?адай та?ыр?а айналды. К?нні? ысты?ынан ?ара жерді? ?зі шатынап жарыла бастады. Тебінге ?йренген ?аза?ы жыл?ы ?абыр?алары ырсиып, ?зер ж?ретін халге жетті. А?ыр?ы екі ж?з жылды? ішінде жат жерде со?ысып, бас?а елді? ?амалын алып ?йренбеген, ?аза?, ?ыр?ыз, ?й?ыр сыпайлары, б?л со?ысты? ?здеріне тіпті керек емес екенін енді т?сініп, к??кілдей бастады. Оны? ?стіне к?нні? ысты?ты?ынан ?скер арасында іш ауру пайда болды. Енді ?аза? сыпайлары Б?харды алудан г?рі, ?здеріні? елі ?ал?ан теріскей жа??а телміре ?арауды шы?арды. Бая?ы ?ия? айт?ан к?йге жетті. Т?уекел хан Б?хар ма?ында?ы елді ?немі талап, осыншама ?скерді ?оректендіруді? ?исыны болмайтынын ??ып, амал жо? кейін шегінуге б?йры? берді. ?аза? ?скері Самар?ант?а келіп бекінді. Б?л кезде Хиуадан ?алы? ?скермен Жарм?хаммед ханны? інісі Ба?им?хаммед с?лтан келіп, Б?хар ?скеріне ?осылды. Енді екі жа?ты? к?ші те?десіп ?алды. Бірде б?харлы?тар, бірде т?ркістанды?тар же?іп, Самар?ант т?біндегі ай?ас бір ай?а созылды. Осындай бір т?нгі ?рыста Т?уекел хан ?атты жараланды. К?ні к?йіп т?р?ан Мауреннахр жерінде жаз бойы со?ысып ?бден ж?деген ?аза? ?скері амалсыз Самар?антты тастап, Ташкентке келіп бекінді. Б?л арада да ?рыс саябырла?ан жо?.
Т?уекел ханны? халі ?иындай т?сті. Жарыны? ауыр жаралы екенін естісімен, бір топ н?керімен А?тор?ын ханым да жетті.
К?шті кезінде серік бол?ан ода?тастары енді м?ны жал?ыз тастап кетті. «Жал?ан дос к?ле?ке т?різді, к?н ашы?та жаны?нан ?алмайды, аспанды б?лт торласа ?асы?да болмайды» дегенні? не екенін Т?уекел енді т?сінді. Сонда ?ана барып ол ?зіне ермей ?ал?ан ?аза? батырларын есіне алды. Дегендеріне к?нбегеніне ?кінді. Б?л кезде Б?хар ?скері Ташкентті тастай етіп ?оршап бол?ан. Т?ркістан?а баратын е? со??ы жол да ?зілген. Ал Т?уекел ханны? жанында е? сенімді достары мен А?тор?ын ?ана ?алды. Ісік уыты б?кіл денесіне жайылып бара жат?ан Т?уекел, кенет жасты?тан басын к?терді.
— Б?л не шу? — деді ол елегзи.
— Жау ?скері біз т?р?ан бекініске атой салып жатыр.
Б?харды? ?алы? ?скері ?аланы алып болып, Т?уекел хан мен оны? серіктері бекінген е? а?ыр?ы
