Ал б?л бастарды? ?атарында та?ы б?тен бастар к?рінеді. Б?лар ?лі к?нге к?йіп, жа?быр?а жуынып ?лгірмеген. К?м?ні жо?, жо??ар ?онтайшылары ?ыр?ан адамдардікі. ?рі кетсе алды??ы жылы бол?ан ?анды о?и?аларды? ку?лары.
?гей анадай т?нерген аспан?а Б??ар жырау т?ксие ?арады. Ол б?гін де сапар?а жал?ыз шы??ан. Кейде осылай жал?ыз ж?ру жырауды? ?детіне айнал- ?ан, ?зімен-?зі сырласатын о?аша с?ттер ?ткен-кеткенге к?з жіберуге де ?олайлы, алда?ыны болжау?а да ы??айлы. Ал сар даласы болса, ?стіндегі топыра?ын жел ?шыр?ан адам с?йектерін алдына жайып тастап, желмен бірге халы?ты? ?за? шежіресін боздап, жырау к??ілін тыншытар емес.
Ымырт ?йіріле бастады. Б??ар ай ту?анша к?зіні? шырымын ала т?рма? боп, атын т?сап тастап, ерін жасты?, то?ымын т?сек етіп, сексеуілді? т?біне ?исая кетті. Біра? гуілдей со??ан к?рлі жел ?й?ы бермеді. Жырау енді шал- ?асынан т?сіп, д?л ?стінен ?ара ?азандай т??керілген ?ап-?ара аспан?а ?арап жатып, хал?ы жайында мазасыз ой?а шомды.
К?не заманда ?ткен ар?ы бабаларыны? жазу, сызу та?балары ?лде?ашан ?мытыл?ан. Тек ел к?кейінде оларды? ?ай?ылы армандары ?ана ?ал?ан. Кім біледі, халы? м?ны да ?мытар ма еді, ?айтер еді, тек зар жа? жыраулары ?мыттырма?ан. С?йтіп, ел шежіресі ?рпа?тан ?рпа??а жал?асып отыр?ан. Халы?ты? жырауларды т?бесіне к?теріп ??рмет т?татын себебі де, сір?, осыдан болса керек. Б??ар жырау да соларды? бірі. Сауран ?ор?анысы жайында жаз?ан «Тас ?амал» дастаны кейін сан ?рпа??а тарады. Осы дастаннан ?рпа?тарды? та?ы бір білгені: жо??ар шабуылы басталмастан б?рын орыс саудагерлеріні? ?кеп сат?ан мушкеттері мен о?- д?рілері Сауран бекінісіні? жау?а берілмеуіне себепкер бол- ?аны.
Егер сол бір мушкеттер мен о?-д?рілер ?аза? еліне дер кезінде к?бірек сатылса, ш?ршіт зе?бірегі тыныш жат?ан елді? ойран-асырын шы?ара алмас еді. ?тте? не керек, игілікті істі? к?бі — мезгілі ?ткен со? барып істеледі.
Жо??ар шап?ыншыларына тойтарыс беру ?шін, е? алдымен бар халы?ты? басын ?осу керек. Ол ?шін осы елді б?ле-жарып жеке билеп ж?рген, есіл-дерті хан та?ына жету боп келген ?апта?ан с?лтан, би, шынжыр бала?, ш?барт?с мы?тыларды біржолата тізгіндеу арман. М?ндай ?амал б?зарлы? ?асиет ?андай ?лдан табылады? Б??ар жырау кенет басын к?теріп алды. Оны? к?з алдына бая?ы ?зі к?рген Т?ле биді? жас т?йешісі — жырты? шекпенді ?білманс?р т?ра ?алды.
Жо?, ?азір б?л ?білманс?р емес, Абылай. Ж?не б?л ?азір т?йеші емес, бар ?аза? даласына ?йгілі жас с?лтан. И?, оны? ал?аш?ы ая? алысы да Шы??ыс т??ымына лайы?ты ая? алыс еді. ?зін ??лды?тан ??т?ар?ан Ораз ??лды бауыздап ?лтірді. Содан кейін барып, ??лашын алыс?а сермейтінін а??арт?ысы келгендей, ана жыла?ан баласын уататын, ?анішер атасыны? атын алды.
Б??ар жырау та?ы к?рсінді. Осынау ?атал заманда осы Абылай т?різді ?атыгез адамны? ел тізгінін ?ста?аны, м?мкін, ж?н де шы?ар?..
??с ?шып ?те алмас шексіз сар далада халы?ты? ?аны телегей-те?із боп та?ы т?гілгелі т?р-ау! ?аза? хал?ыны? алдында бір ?ана жол бар. Ол — ?ан майданда бая?ы бабаларынша аянбай шай?асу. Сол шай?аста жан беру, не ел болып, елдігін са?тап ?алу. Бас?а жол жо?.
Ана жолы ?біл?айыр ханны? ?тінішімен Б??ар жырау Ха?назар т?сында?ы А? Орда шежіресін айтып берген. Сонда бір а??ар?аны — Кіші ж?з ханы ?ан майданда?ы халы?ты? ерлігінен к?рі, хан та?ыны? ма?ында?ы тартыс?а к?бірек к??іл б?лген. Ал кеше жырау, Науан ?станы? тілегі бойынша, Сауран бекінісін ?ткен заманда ?алай ?ор?а?анын жыр еткенде, ж?рт халы?тан шы??ан ?ия? пен Т?я? батырларды? ?имылын ??ны?а ты?да?ан. Б??ар жырауды? бір т?жыр- ?аны: хан, с?лтан, билерді ?ызы?тыратын тарих бар да, халы?ты ?ызы?тыратын тарих бар екен. Ол халы?ты? ?з тарихы, ?зіні? арасынан шы??ан, елі мен жері ?шін к?рескен ?а?армандарыны? ерлігі.
Екінші б?лім
І
?аза? еліні? батыс т?сында д?л ?азір алып-ж?лып бара жат?ан б?лендей ?ор?ыныш болма?анмен, солт?стік жа?ы та?дырына елеулі ?сер етердей уа?и?алар?а толы еді. ?шы-?иыры жо? с?сты Сібір ?лкесінде ежелден-а? мал шаруашылы?ымен ш??ылданатын, балы?шылы? пен а?шылы?ты к?сіп ететін т?рік ж?не мон?ол тектес к?шпелі халы?тар мекен ететін. Біра? б?ларда бая?ы Т?рік ?а?анатынан кейін ?алыптас?ан мемлекет болмай келген.
Сол себептен о жа??а ?зара ру таластарынан тая? жеген ?аза?ты? ер-азаматтары ?ана емес, ?з елінде жапа шеккен ?азан, Астрахань ханды?тарыны?, к?не Еділ бойы мен баш??рт, татар т?релеріні? сан т?рлі адамдары ?ашып бар?ан. Со жа?тан пана іздеген ??л-т?ле?гіттер, ?лтын айырып білуге болмайтын не ?илы бос?ын т?т?ындар, боярлар мен князьдарды? ?ыспа?ына шыдай алма?ан орыс жігіттері Сібір жерін атам заманнан ?бден бауыр басып ал?ан-ды. Б?лар аздай, патша а?замны? ?иянатына шыдама?ан кейбір орыс ?ара шекпендері ауыл-айма?ымен Орал тауынан аса, тірі жан басып к?рмеген Сібірді? мыл?ау т?кпірлеріне ?арай ш?быруды шы?ар?ан. Со??ы кезде ?сіресе б? жа??а патшаны? ?ділетсіз за?ы ?ыр со?ына т?скен, патша жандармдарыны? тая?ы етінен ?тіп, с?йегіне жеткен ж?бірленген со?а басты адамдар да к?п ?аш?ан. Б?лар ?р т?рлі ?лттан еді, біра? тез тіл табысып, заматта ??ысып кететін. Б?рі бірігіп, ?здеріне казак деген ат ?ойып, тіршілік етуге кіріскен. Б?лар к?не ?аза? еліні? атын ал?анда, ?здеріні? сол жауынгер к?шпелі елді? ешкімге ба?ынбайтын еркін салтымен ?мір с?ретіндерін а??арт?ан. Оларды? жаса?та?ы ба?ыну т?ртібі де ?аза?ты? к?не кездегі ?з батырларына ?ана бас иетін ?деттеріне ??сас еді.
Осындай, ?р?айсысыны? жеке атамандары бар онда?ан, ж?здеген жаса?тар к?шпелі елдерді? аламандары т?різді к?ршілеріні? малын барымталап, бай саудагерлерді? керуендерін тонап, тіпті болмаса бірімен бірі ай?асып, ?шы-?иыры жо? еркін далада ойларына келгенін істеп жатты.
?йткенмен, б?лар ежелгі к?шпелі елдермен араласып, біртіндеп отыры?шы ж?рт?а айнала баста?ан. С?йтіп Сібір жері ерте кезден-а? ?лы Россияны? бір б?легіне айналды. Бертін келе орыс патшасы б?дан т?сер пайданы бірден ??ты. ?шы-?иыры жо? Сібір жерін тек ?скери к?шпен билеуді? ?иынды?ын т?сінген а? патша, енді осынау бас кесер ?жет казак жаса?тарын ?з саясатына ж?мсауды ойлады. Осылар ар?ылы б?кіл Сібірді ?з ?олына алма? болды. Енді оларды шекара к?зету ісіне де пайдалану?а кірісті.
Осы кезде, б?кіл Сібір жерінде Строган деген кісіні? аты жер жарды. Б?л Сібір жерін а? патша ?анау?а берген Строганов саудагерді? есімі еді. Ол б?кіл Сібірді? шетіне сауда ?алаларын, ?оймаларын сала бастады. Сол ?оймаларды ж?не жан-жа??а ж?ргізе баста?ан сауда керуендерін ?ор?ау?а Строганов тек казак-орыс жаса?тарын пайдаланып ?ой?ан жо?, к?ршілес ?аза? ауылдарыны? к?п жігіттерін де жалдады. Б?л ?аза? жігіттері Сібір саудагерлеріне ?аза? еліні? жыл?ысын, ?ойын, ж?н-терісін бірінші сатушылары болды. ?рине, орыс шекарасында?ы саудагерлер ?аза? еліні? ?лі затын тым арзан ба?амен алды, біра? б?л сауда-сатты? дала ж?ртына тек Б?хар, Хиуа, ?ргеніштерге ?ана емес, ?зімен шекаралас орыс еліне де ?зіні? арты? малын, шикізатын сату?а м?мкіндік берді. Осындай сауда жолы ар?ылы, ?аза? хал?ыны? орыс елімен ал?аш?ы ?арым-?атынас ?рекеттері бастал?ан.
Ал Жо??ар ?скеріні? ?аза? жеріне енуі тек ?аза? хал?ына ?ана емес, онымен к?ршілес елдерге де ?иын тиді. Сібір ?алаларында суы? желді? лебі сезілді. ?ыр?ыздар тау арасына ?ашу?а м?жб?р болды. ?ара?алпа?тар ы?ысып, ?аза?ты? бос?ын ауылдарына ?оныс берді. Жо??арларды енді Ташкенттен бері ?арай аттанар деп ?ауіптенген ?збектерді? де берекесі к?ні б?рын кетті…
?сіресе б?л жа?дай Еділ бойында?ы ?алма?тар?а ?иын тиді. Еділ мен Жайы? бойында?ы ?аза?тарды? жайылымын басып ?алуды арман еткен ?алма?тар, Жо??ар шабуылыны? ал?аш?ы кезінде ?аза?тарды? ойраттардан же?ілуін тілеген-а? еді. Біра? б?л ?міттері а?талмады. Жо??ардан шегінген ?аза?тар малына жайылым іздеп, енді Еділ мен Жайы? ?зеніні? бойына ?арай беттеуге шы?ты. Ал Россия саясатшылары к?ншы?ыс-о?т?стік жа?ында?ы ?аза?ты? ?лы даласында болып жат?ан уа?и?аларды сырттай ба?ылаумен болды. Россияны? б?л кездегі ?рекеттері ?зге кездегісінен тіпті бас?аша келді. Оны? ?р ?имылында енді сабырлылы?, алысты? артын ба?ушылы? бай?алды.
?рине, ?аза? еліні? басына ?ара т?нек ту?ан ?илы кезе?де, к?ншы?ысынан Жо??ар ?скері, к?нбатысынан — Еділ бойында?ы ?алма? нояндары, солт?стігінен баш??рт бекзадалары, о?т?стігінен Орта Азия хандары ?аза? даласын борша-борша етіп б?ліп алса — Россия секілді ?лы мемлекет ?зіні? ?ома?ты
