Сонан со? то?сан?а келсе де ?лі т??ырдан тайма?ан Б??ар жырау?а ?арады.
— Адам дегенні? ?андай екенін ??ты? ба, жырау… ?ан мен жас?а б?лесе? ?ана олар сені жа?сы к?ре бастайды!..
— К?п кешікпей, та?ы да жаман т?с к?реді екенсі?, хан Абылай!
Хан мен а?ынны? арасында б?л ??гіме ?за? жылдан бері келе жат?ан таластары еді…
…Хан ордасы орна?ан теріскейдегі К?кшетау?а ?арай ?алы? ?ол алдында хан мен жыршысы келе жатыр. К?птен бері б?л екеуіні? бір сапта ?атар жол?а шы??аны осы. Жасы ?л?ай?ан сайын Абылайды? мінезі ?атулана т?скен. Ханны? мінезі ?атулан?ан сайын Б??ар жырау одан алыстай баста?ан. Бір кезде а?ылшым деп к?кке к?терген Б??ар жырауды? с?зіне, со??ы жылдары, хан ??ла? ?оймайтын бол?ан. С?з ?асиетін жо?ары ба?алайтын Б??ар жырауды? мінезі, кейде ханны? ?иты?ына тиіп, кейітіп те тастайтын. Жырауды ?дейі ашуландыр?ысы келгендей оны? к?зінше Абылай б?рын?ыдан ары ширы?ып ?атая беретін.
— И?, адам деген осындай, — деді Абылай, жа?а ?ана ?зіліп ?ал?ан ойын ?айта жал?ап. — Бір сомын тартып алып, он тиынын ?айтарып берсе? ж?рт сені ?ділетті билеуші санайды!
Б??ар жырау хан?а к?з ?иы?ын аударды да ?ойды.
— ?артаяйын деген екенсі?, Абылай.
— Сенен к?рі емеспін ?ой.
— Мен ондай к?рілікті айтпаймын, алдияр… Адам деген а? пейіл, сенімпаз келеді… Оны? б?л ?асиетін к?лкі етуге болмайды.
— Б?л с?зі?е ?ара?анда, мен емес, ?зі? ?артайып ?апсы?…
— Жо?, мен б?рын?ымнан а?ылды бола бастадым…
— Мен де, жырауым!
Б??ар жырау б?рылып артына ?арады. Біраз ж?рт ауылдарыны? т?сына келгенде б?лініп кетіп, со?дарында аз?антай ?ана жігіттер ?алыпты.
— Бізді? с?зімізді ешкім естімейді, Абылай… О?ашада с?рама?шы едім, айтшы… Божбандарды неге ат ??йры?ына байлау?а б?йырды?? Оларды са?ан ?арсы ?ойма? бол?ан ?зі?е жа?ын адамдары еді ?ой. Ж?не Божбандар ?о?ан ханды?ына д?л б?гін к?ше ?оямыз демеген-ді. Ел арасы елегізи баста?аны рас. Жел с?зге еріп ?опарыла к?терілуі де м?мкін еді. Ал сен… А?ылшы жіберіп то?тау айтуды? орнына, ?амыс арасына жігіттері?ді ты?ып ?ойып, ?лім хан?а тілдесуге бара жат?ан адамдарын ?стап алды?. Сосын Божбан атаулыны? б?рі осындай деп, бы?пырт тигендей етті?. Неге б?йтті??
— Б?ны? б?рін сен ?айдан білесі?, жырауым?
— Білмей… Елу жылдан бері мен сені? мінез-??л?ы?а, айла-т?сілі?е ?аны?пын ?ой, алдияр.
— ?аны? болса?… Жа?а ?зі? айтты? ?ой, ел арасы елегізи бастады деп… Б?гін елегізсе, ерте? ереуілге шы?ады. ?згеге ?лгі болсын деп жазаладым.
— Жо?, б?л ?лгі емес, к?йік… К?йіктен ел ?артаяды, е?сесі т?седі…
Екеуі біраз уа?ыт ?ндемей ?алды. Абылайды? т?нып келе жат?ан к?здерін- де кенет бір ?ш?ын пайда болды. Даусы да жас жігітті? даусындай мы?ым шы?ты.
— ?у ?атын-патша бекітпегенмен, айтшы, жырау, осы ж?рт мені ?ш ж?зді? ханы деп санай ма?
— И?, сені «?лкен Орда» ханы санайды! — деді жырау ханны? б?л с?ра?ты неге бергеніне т?сінбей.
— Онда мынаны т?сінші… Мен ат жалын тартып мінгелі, ажалдан ?ор?ып к?рген жо?пын. Досымды да, ?асымды да аяуды білген емеспін. Біреуін ат ??йры?ына байлап ?лтіріп, біреуіне о?алы шапан жауып, мада?тай к?теріп, ?зіме серік еттім. Соны? б?рін тек хан болу ?шін істедім бе? И?, солай-а? делік… Ал сонда сол д?режеге мен неге соншама ??марттым?
Б??ар жырау атыны? басын б?рып алды.
— И?, б?се неге?
— ?згеге ?стемдігі?ді ж?ргізіп, мерейі? жо?ары болу ?шін дейтін шы?арсы?. Жо?, олай емес. О?ан жай хан болса? да жетеді.
Абылай кенет т?нжырай ?алды.
— Жарайды, б?ны? жайын бас?а к?ні, сыр пернесін та?ы бір ?ай?ы шерткен к?ні айтармын. Ал ?азір…
— И?, ?азір?
Абылай езу тартты.
— Бая?ыдан бері мені? сойылымды со?ып, ?артай?аны?да ?з ісі?нен ?зі? ?ор?ып ?алды? ба, жырауым?.. ?ткен іске ?зі?ді ?зі? ?инамай-а? ?ой. Оданда мені? мына с?рауыма жауап берші… Бастары ?осылмай кеп, «А?табан ш?бырындыда» кеуегінен ?аш?ан ?ояндай сасып, жартысынан к?бін жо?алт?ан б?л елге ?андай адамны? хан болуы керек еді. Былбырап а??ан ысты? ?ан иісінен ж?регі айнымайтын, ?атал басшысы болмаса, с?р?ия заманда жан-жа?ынан ?апта?ан жауы даласын атк?пір етіп, ?здерін ?р жотаны? етегіне т?бе-т?бе ?ып ?йіп кетпесіне кім кепіл еді? Сонда ?аза?тан не ?алар еді? Осы с?ра?ыма жауап бер, ?улие жырау…
Б??ар жырауды? да к??ілі орны??андай. Ол тіпті Абылай жа??а мойнын да б?рмады. Айдала?а с?йлегендей мыл?ау ?нмен:
— И?, ?зі? айт?андай, керек кезінде ?атал болма?аны?да, мен сенімен б?йтіп ?атар келе жатпас едім, — деді. — Рас, ?мір ба?и сені? ісі?ді к?термелеп келдім. Ол шежіре ?ой. Ал ??гіме ?азір шежіреде емес, бас?ада. Оны ?зі? де жа?сы білесі?.
— То?тама, жырау, айта бер!
— Жо??ар, ?ытаймен со?ысып, ?о?ан хандарыны? бетін ?айтар?анша, сен ж?ртты бірімен бірін ?шіктіріп, не орынсыз ?лімге б?йырып к?рген жо?сы?… Бота?анды тірідей к?рге к?мгені?ді де ?мытпа?ан шы?арсы?, Абылай. Ж?рт ол ?ылмысы?ды да кешірді ?ой. И?, сен ол кезде бар бол?аны с?лтан еді?, бес мы? адамны? са?ан к?ші жететін еді. ?лде алдарынан к?терілген ?азаны? мен сабада?ы ?ымызы? сені ??т?арды деп ойлайсы? ба? Жо?, Абылай. Ж?рт ?онтайшы?а ?арсы шы?атыны?ды т?сінді. Сол заманны? шынды?ы сені? жа?ы?да екенін ??ты. Су тасы?анда се? ?р?ан балы?тай есе?гіреп ?ал?ан ел, ?зіні? к?семін іздеді. Б?ріні? басын ?осатын ер-азаматын іздеді.
Сол ер-азамат, тар жол, тай?а? кешуде ж?ртын аман алып шы?атын ер сен ?ана боп к?рінді? ол к?ндерде.
— Ал содан кейін не болды?..
— Содан кейін… Батыр Баян ?аза тапты.
— И?, айта бер… не демексі?, жырау?
— Ту?ан інісі Ноянды ?лтіргені ?шін, б?л жал?аннан кеткісі келген жо?. — Б??ар жырау алыста?ы к?кжиекке ?арай с?йледі. — Батыр Баян са?ан ?атты сенген-ді. Ал сен болса? ?аш?ар мен ??лжада?ы ?аза?, ?й?ырды? ереуіліне к??іл б?лмей, Алтынемелді тастап, кейін шегінді?. Батыр Баян б?ны опасызды? деп санады. ?мір с?руді? о?ан енді еш ма?ызы жо?тай к?рінді. К?рер к?зге ?лім іздей бастады. Б?ндай жа?дайда ешкім еш н?рсені білмейді деп ойлау ?міршілерді? ?деті ?ой.
— ?ытай?а ?арсы со?ысар бізде к?ш болма?анын білмейтін бе еді?, жырау?
— ?йткенмен, ереуілге шы??ан елді? біразын са?тап ?алатын едік. Бізден ?ауіп ойлама?ан Чжао Хой мен Фу Де б?кіл шы?ыс Т?ркістанды ?ан-жоса етті…
Абылай мыс?ылдай езу тартты.
— Мені? шегінгенімді ж?рт?а ?зі? д?ріптеп еді? ?ой!
— Б?л ?у заманда мені? еріксіз д?ріптегендерім аз дейсі? бе…
— Та?ы не? бар, айтып ?ал, жырау?
— Ал сен Алтынемелден тек хан болу ?шін шегінді?. Содан кейін-а? жолы?, со?ы?нан ерген елді? болаша?ынан екі айрылды, ханым!
— «Болаша??» — Абылай басын шай?ады. — «Болаша?» деген не?.. «Ел» деген не? М?ндай с?зді мені? ар?ы бабам, жер шарыны? те? жартысын жаулап ал?ан ?лы Шы??ысхан білген емес.
— Ал ?зі? ше?
— Білмесем… Арманым мен ?ксігі мол елу жылымды ат ?стінде ?ткіз- бес ем.
— Шы??ысхан да бар ?мірін жоры?та ?ткізген. Біра? ол баба?ны? жаулап ал?ан жарты ?лемі ?айда, Абылай? Бізге ?алдыр?ан м?расы — тек жанталаса алысу ?ана емеc пе… «Болаша?» дегенні? не екеніне енді т?сінді? бе? Ал ел ше?… «Ел» деген ешуа?ытта да еш н?рсені ?мытпайды. Оны «алдадым» деп тек хандар
