?ана ойлайды, Абылай…
— Мен еш уа?ытта халы?ты алда?ан емеспін.
— Со??ы жылдары сен халы?ты жиі алдай бастады?, Абылай. Сені? жаса?ы? б?рын?ыдай ?з жерін ?ана ?арап отыр?ан жо?, б?тен елдерді? жерін тартып алу ?рекетіне де кірісіп ж?р. Біресе ?ара?алпа??а, біресе ?ыр?ыз?а, ?збек ?алаларына жоры??а шы?асы?. Дегені?е к?нгісі келмеген ?аза? руларын да шабасы?…
— Осыны? б?рін сол ?аза? елі ?шін істеп ж?рген жо?пын ба?
— Жо?, халы??а одан келер пайда шамалы. Бас?аны ?ойып, Жайы? ?ыр?ынын ?ана есі?е салшы…
Сол ?ыр?ында ?ырыл?ан ?ыр?ыз жігіттері к?з алдарына елестеп, екеуі де бір мезет ?ндей алмай ?алды. ?ыр?ыз манаптарыны? ?аза? ауылдарын о?тын-о?тын шауып, малын барымталап маза бермегенін сылтау етіп, Абылай ?алы? ?олмен кеп, Туро ?зеніні? бойын жайла?ан ?ыр?ызды? Солты руыны? к?п аулын шап?ан. К?тпеген жерден жау?а т?теп бере алмай ?ыр?ыз ауылдары Шу бойы- на ?арай бос?ан. Шу ?ойнауында?ы ?ызылсу мен Шамси ?зендеріні? т?йіскен са?асында ?лкен ?рыс бол?ан. Осы ?ан т?гісте ?ол?а т?скен ?ыр?ыз ауылдарын Абылай Сарыар?а?а айдап ?кеп, Есіл мен Н?ра бойына орналастыр?ан. Осы к?нгі ?аза? жеріндегі «Бай ?ыр?ыз» бен «Жа?а ?ыр?ыз» рулары солардан ?ал?ан-ды.
— Содан кейін ?ыр?ыз барымташылары ?аза? ауылдарына беттеуді ?ой- ды ?ой, — деді Абылай, — сол жолы Шату асуынан ?тіп, ?ыр?ыз ауылдарын шапсам, оным — ?ыр?ызбен к?ршілес ?аза? еліні? тынышты?ын ойла?аным емес пе?
— ?ар?ыс атсын ол к?нді! — деді Б??ар жырау екі ?олын жо?ары к?теріп. — ?айта оралмасын, ?шсін ?арасы сол ?алпымен!
— Неге?
— Жайыл ойпатында досты? емес, ?асты? туды!
— Біз біресе жо??арлармен, біресе ш?ршіттермен ?ырылысып жат?анда, ?аза? ауылдарын ?лсін-?лсін шауып маза бермеген сол манаптар емес пе еді?
— И?, ?ыр?ызды? манабы мен ?аза?ты? ханына ата?, мал-м?лік, т?ле?гіт, ??л керек болды. Біра? одан кім зиян к?рді? ?ылшылда?ан алдаспан жазы?ы жо? ?ара б??араны? басын ?ара жерге домалатты. Б?ны да сендер сол жазы?ы жо? жігіттерді? ?олымен істеді?дер! Сол себептен де бауырлас екі елді? арасына ?асты?ты? уын ?андарына сі?іруге тырысты?дар. ??дай б?ндай ?ыр?ынды ?зге халы?тарды? басына бере к?рмесін! ?шпенділік уы енді ?рпа?тан ?рпа??а кетсін деді?дер, к?штілер. С?йтіп ?асты? ?рши беруін тілейсі?дер. Бізге е? жа?ын ?ыр?ыз хал?ы еді. Сол халы??а ?неге болар арты?а не ?алдырып барасы?? ?алдыр?аны? — Жайыл ?ыр?ыны ма?
— Ол ?ыр?ын да ?мытылмас дейсі? бе, жырау?
— ?мытылады, неге ?мытылмасын, ол ?шін…
— С?йле жырау!
— Ол ?шін жер бетінде хандар мен манаптар болмауы керек.
Абылай езу тартты.
— Ел еркесі жырауларды? тек бол?анды ?ана емес, болмайтын жайды да айту?а ?а?ысы бар. С?йле! Ма?ан та?ы ?андай айып та?асы?!
— Бес батырын ат ??йры?ына байлап ?лтіргені?ді ?о?ырат жігіттері кешеді деп ойлайсы? ба?
— Мен ?лмей т?рып, ешкім о?ан ??н с?рай ?оймас!
— Сен де м??гі-ба?и тірі т?ра алмайсы?. Абылай? Кесілген теректей бір к?ні сен де ??лайсы?. Сонда дене? б?зылып бітпей-а? ?анмен желімдеп ??р?ан ханды?ы? ыдырай бастайды. Со кезде бар айыбы?, су жыланны? басындай шошайып-шошайып шы?а келеді. Сені? с?йегі? ?урап ?алса, заман осылай т?ра берсе, Божбанны? жетінші ?рпа?ы бес батырыны? ?алай ?лгенін ?мытпайды. «Болаша?» дегенде мені? айтарым осы, Абылай. Т?гілген ?анды ?алай жапса? да б?рібір ш?беректі? бетіне шы?ады. Заманымыз д?рбеле? болды деп, д?рекі іске жол беру к?н?. ?иянатты істеу же?іл, жою ?иын. Ал сол ?иянатты ?рбітіп ж?ргендер кімдер? Мына сен, хан Абылай. Кіші ж?зді? ханы Н?ралы, ?о?ан ?мірлері, ?ыр?ыз манаптары. Патша мен бо?дыхандар!
— Сонда мені мада?та?ан тол?аулары? жал?ан бол?ан ?ой?
— Ол тол?ауларды? б?рі сені? ?ста?ан жолы?а сенгендіктен ту?ан. Біра? мені? сол сенімімді а?тамады?, Абылай!
Екеуі та?ы біраз уа?ыт ?ндемей ?алды. К?н бату?а айнал?анда, Абылай атыны? басын тартып, ?олды? ?онатын жерін к?рсетті. Б?л бір ??ра?ты ?ара суды? жа?асы еді. Жігіттеріні? хан шатырын ?алай тігіп жат?анын Абылай бір мезет ?арап т?рды да та?ы Б??ар жырауды? ?асына келді.
— Сен айт?ан п?лсапаларды емес, бас?а ж?йттерді ойлаудамын, — деді ол бір т?рлі ?ажы?ан кейіппен, — ?иянат пен ?ділеттік, з?лымды? пен жа?сылы?. Б?ны? б?рі мен баста?ан іс емес… Ой?а ?алдыр?ан бас?а д?ние. Ханды?ы? берік емес деді? — б?л с?зі? шынды?. Біра? мені? ханды?ымны? осалды?ы ?анмен желімделгенінен емес…
— Сонда неде?
— Орысты? Омбы т?різді ?алаларында талай рет бол?анымды ?зі? де білесі?. Сол ?алалар?а келісімен к?зетшілерімнен б?лініп, к?шелерін жеке аралайтынмын… Жан-жа?ыма ?арап, к?ргенімді ой?а сап ?за? ж?ретінмін. Орыс ?алалары бізді? шы?ыс еліні? к?шелері ?ы?ыр-?исы? Б?хар, Хиуа, Самар?ант секілді емес… К?шелері т?п-т?зу, ке?, бірі мен біріні? арасы м?лшерленіп б?лінген.
— Онда не т?р? — деді Б??ар жырау. — Самар?антты? к?шелері тар, ?исы? бол?анменен А?са? Темір зиратыны?, Биби ханум мешітіні? ?айда екенін тауып бару?а болады ?ой…
— Жо?, м?селе онда емес, бас?ада. Шы??ысхан ?скері несімен к?шті боп еді, есі?де бар ма?.. ?зіні? т?ртібімен, іріктеліп ??рыл?ан санымен к?шті емес пе еді. ?р т?менде он мы? жауынгер бол?ан. ?р жауынгер ?зіні? орнын білген. Б?кіл ?скер сол ?алпымен ж?ріп отыр?ан. ?р сыпай жанында?ы к?ршісі жа- йында жауапты еді. Осылай темір тордай боп ?атып ?ал?ан ?алы? ?ол Шы?- ?ысхан тірі кезінде шебін б?збай шабуыл жасап, б?кіл ?лемні? те? жартысын жаулап ал?ан. Ал ?лы хан ?лісімен алдымен т?мендер т?ртібі б?зылды, біріне-бірі кесірін тигізе бастады…
— И?, сосын?
— Шы??ысханны? т?ртіпті, мыз?ымас т?мендерінен ?оры??ан бас?а халы?тар енді ?здеріні? ?мірін сол Шы??ысханны? т?мендеріндей ?атал т?ртіппен ??ра бастады. Тіпті к?шелеріні? арасына дейін ?лшеп ?ой?андай. Міне, б?л елдерді? к?штілігі ?айда жатыр! Болаша?тары да осында! Барлы?ы белгіленген, м?лшерленген! Егін еккен, ?ала сал?ан. ?аласынан да, егінінен де ешкім ?ашып кете алмайды. Т?рт та?андап жерге жабысып ?ал?ан. Жерді? ?стін былай ?о- йып, астына да кіріп барады. ?скеменде к?рдім, ?стіндегі топыра?ын аршып, астынан темір мен ?ор?асын алып жатыр. Сол темірден зе?бірек пен со?а ??яды. Ал біз болса? малымызды? со?ынан ??ла т?зде ?а??ып ж?рміз. Даламыз ?лкен деп ма?танамыз. Біра? ол да ?анша?а барады дейсіз. К?ршілеріміз бізді жан-жа?ымыздан ?ысып келе жатыр. Егер егін егіп, ?ала салып, кен ?орытып ?йренбесек, т?бі ??рып кетуіміз де ?ажап емес.
— Ертегіге айнал?ан сонау к?не заманда ?аза? жерінде де ?ала салынып, егін егілген, — деді Б??ар жырау. — Сосын сені? баба? Шы??ысхан келді, к?ш со?ынан ш?батыл?ан ша?дай біз де со?ынан ердік. Сол к?ннен бастап д?ние ?лем-тапыры? боп, шатысып, кетті ?ой…
— ?лы бабам ?ират?ан ?алаларды, м?мкін, ма?ан ?айтадан т?р?ызу керек болар?
— Орыс ?алаларынан неге к?зі?ді алмайтыны?ды енді т?сіндім! — деді Б??ар жырау. Оны? к?з?арасында ?рі та?ыр?а?анды?, ?рі ?обалжы?анды? бар еді….
?лкен Орда ханы Абылай, осы кезде Омбы генерал-губернаторы б?нымен келіспей хан ауылыны? жаз?ы жайылымдарыны? бірі Зеренді к?лі мен Санды?тау ма?ында жа?а бекіністер салып жат?анын естіді. Ж?не д?л осы кезде «Россия» империясыны? іші б?л?ан-тал?ан боп б?лінуде екен!» — деген хабар жеткен. «?лді деген орыс патшасы ?шінші Петр тірі боп шы?ыпты. Ол ?азір Жайы? ?аза?-орыстарын бастап Петербургке ?арсы шы?ыпты. Петербургті алып, ?айтадан та??а отырма? екен. О?ан баш??рт, мордва секілді б?ратана ?лттар да ?осылыпты».
А? патша басына к?н ту?алы т?р?ан осы аласапыран мезгілді хан пайда- лан?ысы келді. Жа?а ?ана ауыл-ауылдарына ?айтарыл?ан ?аза? жігіттері ?айтадан жиналсын деп, жан-жа??а ат шаптырды. ?ол жиналысымен К?кшетау, ?ызылжар ?алаларына аттанба? болды. Б?л хабарды естіген Орынбор гене- рал- губернаторы да ?з ?скерін ?аза? даласыны? шетіне ?кеп, тойтарыс беруге дайындалды. Бекіністерді? ?абыр?аларына зе?біректер орнатылды. Б?л зе?біректерді? біразы ?аза? жігіттері шабуыл жасайтын дала?а
