— Батыр, — деді Байтабын тізе б?гіп, Алтыншашты ?олынан т?сірмей, — басымды алса? мінекей, мен жа?а ?з ?олыммен Ожарды ?лтірдім. Жазы?ы болды.
Кенесары с?л ойланып ?алды. «Ожарды? б?тен де жазы?ы бар. ?лтіргені? д?рыс бол?ан. Біра? сен де ма?ан борыштар болуы? керек».
— Жа?сы, Байтабын, кештім бір к?н??ді, — деді с?лтан ?лден уа?ытта.
— Егер ол к?н?мді кешсе?із, — деді Кенесарыны? бетіне тіке ?арап, ?уанышын ?зер жасырып Байтабын, — Ар?адан та?да?ан ?ызы?ды беремін деген у?де?із бар еді. Та?да?аным осы Алтыншаш болсын, ?иы?ыз ма?ан.
— ?иды?, Байтабын.
Адам баласыны? сан алуан ?иын жа?дайына еті ?йренген Кенесары, Алтыншашты? м?ндай к?йге ?алай жеткенін с?ра?ан жо?, Байтабынны? тілегін орындады да, ?айтадан ордасына кіріп кетті.
Алтыншаш екі жетіден кейін жараларынан айы?ып, т?сегінен басын к?терді. Теріса??ан мен ?лытау ма?ын жайла?ан ?алы? Алтай, ?арауыл, Тара?ты, Т?ртуыл, ?оз?ан, Ба?аналы болып жиналып, Алтыншаш пен Байтабынды ?лан-асыр той жасап ?осты. Ат шаптырылып, балуан к?рес те болды. Б?л той?а жоры?тан ?айт?ан А?ыбай, Жекебатыр, Жанайдар, ??дайменді, Б??арбай ?атынасты. Тойды Кенесары ?зі бас?арды.
Кенесары кей жа?дайда «К?ппен ке?есіп пішкен тон келте болмас» деген ескі ?а?иданы ?мытпайтын. Б?л о?ан тек д?рыс шешім табу?а ?ана емес, алда-жалда т?скен жолдары ?ауіп-?атерге апарып со?а ?алса, жал?ыз ?зі айыпты болмас ?шін керекті еді. Б?л жолы да с?йтті. Той біткен т?ні жасырын ке?еске ?зе?гілес серіктерін, ?зіне ба?ынышты ру басшыларын ша?ырды. Олар?а Кіші ж?зді? жеріне к?шуді? керектілігін айтты. А?ылдарын с?рады. Жинал?андар, ?ара б??ара?а ту?ан жерден кетуді? ?иын екенін т?сінсе де, б?тен лаждары болма?анды?тан, к?з к?шуге к?нді.
Кенесары м?жілісті бітіріп дала?а шы??анында та? ??ланиектеніп атып ?ал?ан екен. Біра? той ?лі тарамапты. Т?менгі сайдан ?ыз-келіншектерді?, бозбалаларды? алтыба?ан теуіп жат?ан дабырлары, к?лгендері, с?йлегендері тыны? т?нде сампылдап естіліп т?рды. Кенет бір ?ажырлы дауыс ыр?а?ты ?нді шыр?ай ж?нелді. Кенесары ты?дай ?алды.
?шар к?лі?, са?ынып, ?онар к?лі?,
?р?ашанда, ер жігіт, ту?ан елі?.
Соны? ?ана ж?регін тебірентер
?уанышы?, шатты?ы?, ?ай?ы-шері?…
Оны тастап кеткенде алыс жа??а,
Соз?ан ?олы? жетер ме ата?, ба??а?
?анша ж?йрік болса? да, ?гей жерді?
?з шабысы саналар ар?ыма??а…
?ле? д?л ?зіне арнал?андай, Кенесары кенет т?нжырап кетті. «И?, ?з елі?де, ?з жері?де сені? ??ны? б?лек. Ал б?тен жа? б?ны ?алай ба?алайды? К?семіміз деп со?ынан ере ме, жо? па? Ша?ыруын ша?ырса да, б?ларды ?лі Жоламан ?алай ?абылдайды? ?з елі, ?з жері…»
Демек, «Т?уекел, не болса да бар?ан со? к?рерміз!» дегендей, Кенесары ?олын бір-а? сермеді де, ?з ордасына ?арай беттеді.
Осы тойдан екі апта ?ткен со?, жапала?тап е? ал?аш?ы ?ар жауа бастады. Д?л осы кезде о?т?стікке ??ла?ы тігулі с?лтан ?аратауда ата-мекен жеріне ие боп ?ал?ан аз?антай ?о?ыраттан бір жылы хабар алды. «М?деліхан ?гей шешесі Ханпадшайым с?лу?а ?йленіпті. Ташкентке к?зін тігіп ж?рген Б?хар ?мірі ?о?ан ханыны? б?л шари?ат?а жатпайтын к?н?кар ісін шіркеу етіп М?деліхан?а б?кіл м?сылман ?ауымын ?арсы ?ойма? ?рекетіне кірісіпті. Сір?, б?л ай?ас т?бі со?ыспен бітетін шы?ар» деген. «?р-рит со?, ?р-р-рит со?, со?! — деді екі ?збек т?белессе азбан ?ош?арлардай ма?дайлары жарылмай то?тамайтынын білетін Кенесары ішінен, — егер Б?хар мен ?о?ан со?ысар болса бірін бірі ?лсіретпей ?оймайды. Міне д?л сол кезде ?о?аннан б?кіл Сыр бойын б?ліп алу?а болады. Біра? ?йту ?шін ?зі? де к?ш жинауы? керек. Ал к?шті Кіші ж?зсіз жинай алмайсы?».
Кенесары осындай шешімге келді. Ол ма?айына жинал?ан ?алы? ?скерін жаз шы?а табысармыз деп ауылдарына таратты. ?зі ?ш ж?з т?ле?гіті мен ?асына ерген бес батырын алып, к?зді? ?ар аралас ?ара суы?ында Тор?ай мен Ыр?ыз бойында?ы Кіші ж?з бен ?ыпша?ты? жеріне ?арай к?шті.
?шінші б?лім
І
Орынбор ?скери губернаторы граф Василий Алексеевич Перовский, ж?мса? орынды??а шал?ая т?сіп, к?гілдір к?зін с?л ж?мып, ке? ма?дайын ?зын сауса?ты сол ?олымен сипай та?ы да ой?а кетті. «Батыс Сібір губернаторыны? ?арама?ынан к?шіп келіп Кіші ж?з ереуілшілеріне ?осыл?ан Кенесары с?лтанмен тіл табу?а ?алай м?жб?р болып еді?.. И?, и?, ол кезде помещиктерді? тепкісіне шыдай алма?ан Орынбор ?лкесіні? басыбайлы ?арашекпендері мен казак-орыстарды? т?гелдей патша ?кіметіне ?арсылы? к?рсеткен ?оз?алысы бас-тал?ан еді ?ой. Ол аз бол?андай Ар?адан Кенесары келіп Елек, Ыр?ыз, Тор?ай бойында?ы ?аза? ауылдары тегіс ереуілге шы?ты емес пе… Орынбор екі отты? ортасында ?алмады ма. Екі отты бірдей с?ндіруге к?ш жетпеген со?, амал жо?, ?аза? ереуілшілерімен тіл табу?а м?жб?р бол?ан жо?пыз ба?.. Онда да біз емес, алдыменен Кенесары с?лтанны? ?зі бітім с?рады емес пе? И?, и?, ?зі с?ра?ан. ?алай деп жазып еді ол сонда хатында?» — Василий Алексеевич елуден асып кеткеніне ?арамастан, жас жігіттерше орнынан ?шып т?регеліп, с???а? бойын тіп-тік ?стап, ая?ын сыптай басып б?рышта т?р?ан темір шкафтан бір папканы алып ішіндегі ?а?аздарды ?арай бастады… «Міне, міне осы ?а?аз… Бір мы? сегіз ж?з отыз то?ызыншы жылы я?ни ?аза?ша До?ыз жылыны? наурыз айы делінген» Перовский енді аузын жыбырлатып о?и бастады — «Атамыз Абылай ханнан бері біз орыс ж?ртшылы?ымен бір туыс?ан адамдай тату-т?тті ?мір с?ріп келе жатыр едік, тек Сібір губернаторыны? адамдары маза бермегендіктен, амалсыз со?ысу?а м?жб?р болды?… Ал сізді? жері?ізге келуімізбен еш уа?ытта да Россия?а ?ас болма?анымды айт?ым келеді, ж?не мені? осы с?зімді жо?ары жа??а жеткізуі?ізді ?тінемін»… Граф ?а?азды былай ?ойып та?ы ойлана ?алды. «Россия?а ?аза?тарды ба?ындыруда мені? саясатым ?уел бастан-а? князь Горчаковтікінен ?згеше болатын… ?лке бойынша к?терілген орыс м?жы?тарыны? ?имылын еске алып, мен ?аза?тарды князь секілді ?ылышты? к?шімен емес, бейбіт жолмен ба?ындыр?ан ж?н деп білгем, сонды?тан да Кенесарыны? ?ткен к?н?сына кешірім с?рап, жа?а?ы хатыны? к?шірмесін Со?ыс министрі Чернышев пен вице-канцлер Нессельроде мырза?а жіберген едім ?ой, — Перовский алдында?ы папканы та?ы а?тара бастады. — Сол ресми хатым мына ?а?аз ?ой. «М?ртебелі мырзалар, ереуіл ?йымдастырып бас к?терген ?асым ?лы Кенесары с?лтанны? осы жіберіп отыр?ан хатынан, егер патша а?зам о?ан кешірім істесе, оны? бізге мойын ?сынып ба?ынатынын ?здері?із де к?ріп отырсыздар». И?, осы хатты? ая?ында б?дан былай ?арай Орынбор жеріне к?шіп келген ?аза?тарды? ісіне Сібір генерал-губернаторыны? кіріспеуін ?тінген едім мен. Солай деп князь Горчаков?а Со?ыс министрі б?йры? та берген. Біра? ол б?йры?ты князь ?алай ?арсы алды? Князь ашу?а мініп ма?ан хат жаз?ан»… — Граф а?ырын езу тартып к?лімсіреді де Горчаковты? хатын тауып алып о?и бастады. — «Орынбор?а жататын ?ыр?ыз-?айса?тарды бас?ару осы уа?ыт?а дейін мені? ойлама?ан ісім. Бар ма?сатым Кенесарыны? ?ан??йлы тобырынан ?з генерал-губернаторлы?ымды аман са?тап ?алу болатын. ?ыр?ыз-?айса?тар?а к?не заманда?ыдай бостанды?тары?ды ?айтарып ?перем деп сендіріп, ?зіні? ел тонаушылы?ын б?ркей білген Кенесары б?ліншілігіні? ?аупі к?шті. Осы себептен, о?ай мал табудан г?рі, ескі заманда?ы еркіншіліктерін ?айтарып алуды арман етіп, оны? со?ынан ергендер к?п».
Граф та?ы ойлана ?алды.
«Орынбор Омбы емес. М?нда орыс о?ы?андарыны? демократшыл тобы бар. К?терілген халы?ты Горчаковтай ?ан?а батырсам, сол ?зім сыйласатын, кейде пікірімен санасатын орыс о?ы?андары не айтады? Оларды? да ойын еске алу керек. Т?ркістан тарихы ж?ніндегі е?бектерімен ?йгілі бол?ан, ?зіммен бірге ж?мыс істеп ж?рген В. В. Вельяминов-Зернов, орыс т?сінік с?здігін жасаушы В. Даль ?аза?тарды? Россия империясыны? ?ол астына кіруі т?бі прогресшіл жол, сонды?тан оларды ?аруды? к?шімен емес, а?ылмен ба?ындыру керек деген пікірде емес пе… Б?л ойды осы Орынбор шекара Комиссиясыны? басты?ы боп к?п
