айналады. Ол ол ма, Абылай ханны? осы бесінші ?рпа?ы кезіндегі осы ??рт-??мырс?а, ба?а-шаян, жылан- кесіртке секілді ж?рт, ерте? осы мені? ісіме ?арсы шабады. Сонды?тан ?азір хал?ымны? уа?танбай т?р?ан жолбарыстай ?ажырлы кезінде армансыз ?имылдап ?алуым керек!
Кенесарыны? к?зі ?анталап, а? сары ж?зі к?ре?ітіп кетті. Ж?сіп баяу жауап ?айырды.
— Б??ар жырау Абылай ?рпа?ыны? бесінші буыны уа?танып кетеді десе, ол бір с?рі. Хан ?рпа?ы десек те, ол болжау бір т??ым?а ?ана жатады… Ал б?кіл ?аза?ты сондай болып кетеді деуге ?андай себебі?із бар? Егер себебі?із жо? болса…
Кенесары ?зіне ?арсы келген ?аш?ын с?зіне ашулана ?алды.
Ал ашу ?стінде Кенесары?а ?ан т?гу о?ай шаруа екенін Ж?сіп жа?сы біледі. ?йтсе де Кенесарымен біраздан бері талай тар жол, тай?а? кешуді басынан бірге ?ткізген н?сілі ер ж?ректі жігіт та?а саса ?оймады. Сабырмен с?йлеп:
— «Бол?анда ашу пыша?, а?ыл тая?. Сол тая? кеми берер жон?ан сайын», батыр ашуды а?ыл?а же?гізі?із! Мен т?тас бір халы? уа?танып, ер ж?ректігі жойылып, илеген терідей болбырап кетеді дегенге сенбеймін… Тікенек шы??ан жерге тікенек шы?ады, г?л ?скен жерге г?л ?седі.
— Ал г?л жайылымын арам ш?п басып кетер болса не істеу керек?
— Онда… отау керек.
— Д?рыс айтасы?. ?зіме ермеген ауылдарды шап?анымда мен де сол арам ш?птерді отап ж?рмін деген ойдамын. Біра? ?з сауса?ы?ды ?зі? тегіс кесе аласы? ба? Оны? да бір жауабы бар емес пе?
— ?рине.
Кенесары к?рсінді.
— Ал жауаптан ?оры?са?, жері?ді арам ш?п басып кетеді.
— ?йтседе, — деді Ж?сіп. — Алмас наркескенді ?анша б?лшектесе? де ?р б?лшегі сол алмас ?алпында ?алады. Батыр елден батыр ер туады. Біра? ??гіме онда емес, бас?ада. К?п ?ор?ытады, тере? батырады. Сол к?пті? ?ор?ытатынын алдын ала болжа?ан ?арт Асан ?ай?ы да т?сінген. ?ол баста?ан а?ылды, батыр Кенесарыны? ?алай ??пайтынына та? ?алам. Россия империясы ?азір ?ытай, ?о?ан, Хиуа, Б??ардан ана??рлым к?шті. Ж?не ?аза? жеріні? дені ?олында. Т?бі, ?рі кетсе бір елу жылда б?кіл Сарыар?а, Сыр бойы, Ма??ыстау, ?стірт, Жетісуды? б?рін бауырына басатыны с?зсіз. Сонда не дейсі?? Кім к?шті болса, ж?рт соны? с?зін с?йлейді. Ал к?шті кім? А? патша! Ол ?зіне ?арсы сойыл к?терген Кенесарыны ма?тай ала ма? ?рине, ма?тамайды, жамандайды. Патша жаманда?ан адамды Абылай ?рпа?ыны? бесінші буыны да жамандау?а м?жб?р болады. ?йткені кімні? ?олында к?ш болса, ?згені? соны? с?зін с?йлеуі ?мір за?ы, ?о?ам за?ы. Тек б?л ?асіреттен ??тылуды? бір-а? жолы бар. Ол жол — уа? халы?ты ?анаушы патша ?стемдігін Россияны? ?зінде жою. Ал ол к?н ?ашан келеді? Міне ??гіме ?айда! О?ан дейін Абылай хан ата? т?різді патша?а ба?ындым деген с?збен к?з бояп, ?аза? еліні? т?уелсіздігін са?татып, жеке мемлекет етемін деуі?, ??р бос ?иял. Ондай еркелікті ?азіргі заман к?термейді.
Кенесарыны? ашуы с?л тара?андай, біра? ?лі де ?аба?ы ?аты??ы.
— Дегенімізге жете алмайтынымызды біледі екенсі?, бізге неге ?осылды?? Дала?а тастай алмай ж?рген жаны? бар ма?
— ?рине, тастай алмай ж?рген жаным жо?, — Ж?сіп а?ырын к?рсінді, — т?уелсіздік ?шін к?ресуді? не екенін мен жа?сы т?сінемін. ?з ж?ртымны? басынан ?ткен ?ай?ылы хал… Ал сендерге жаным ашиды. ?олымнан келсе а?ылымды айтып, ж?рдемімді беремін бе деп едім… Біра? оным болар емес.
— Неге? ?лде біз д?рыс а?ылы?ды ты?дамады? па?
— Жо?, айып сендерде емес. К?терілістері?е ?осыл?анда?ы ойым, екі ?лтты? жа?ындасуына д?некер болу еді. Жерінен, т?уелсіздігінен айырыла баста?ан ?аза? хал?ыны? ?аныны? бос?а т?гілмеуін арман етіп едім. Біра? ол ойым ?ол?а т?спес са?ым екен. Батыс Сібір генерал-губернаторы князь Горчаков та, Омбы облысыны? басты?ы граф Талызин де сендермен бейбітшілік бітім жасар т?рі жо?. Олар ?аза? даласын тек ?ана мылты?ты? к?шімен алып, бейшара елді табаныны? астына салуды к?ксеп отыр. М?ндай жа?дайда талас ?ан т?гіспей шешілмейді. ?азір ?аза? хал?ыны? басына е? бір ауыр к?н ту?алы т?р. Ал м?ндай жа?дайда мен сендерді ?алай тастап кете аламын? Бір кемеге міндік, ?лсек бірге ?леміз.
Иосиф Гербурт Кенесарыны? сырын аны? білмейтін. Оны с?лтан болса да ?лт бостанды?ы ?оз?алысыны? ?олбасшысы деп ?ана ??ынатын. Кенесарыны? жан аямас ?аттылы?ы, к?зсіз ерлігі б?рі тек еліні? еркіндігін а?сап патша отаршылы? ?иянатынан ??тылу тілегінен ту?ан ерекше ?асиеттері деп т?сінетін. Осынау шо?ша са?ал, шегір к?з, а? сары адамны? ел м?ддесінен шы?у ар?ылы жетпек бол?ан жеке басыны? ма?саты да бар екенін а??арма?ан. Ал Кенесары болса, то?сан тілекті? т?йінінен жарал?ан адам. Оны? мінезі де, ішкі д?ниесі де сала-сала, онда Абылайды? а? туын ??латпай ?стайын деген арман да бар, бір руды емес, бар ?аза?ты билесем деген ба???марлы? та мол, атадан ?кеге, ?кеден бала?а м?ра боп ?ал?ан ?зге с?лтандардан алма? кек те ж?ректе са?таулы, со?ынан ерген ж?ртты? ??рметіне б?ленсем деген сезім де к?шті. Осыны? б?рі бір Кенесарыны? басында. Ал Иосиф Гербурт оны тек отаршылы??а ?арсы к?ресті? ?олбасшысы деп ?ана ойлайды. Ол Кенесарыны? ж?регіні? ?алай со?атынын кейде м?лде т?сінбейді. Б?л т?сінбестіктен Ж?сіп-Иосиф Гербурт тек екі жыл ?тіп, Кенесары ?зін хан деп ата?аннан кейін арылды. О?ан дейін… Ол Кенесары?а ?зіні? ойын а?тарыла айтып келді. ?азір де сол адал к??ілін ашып отыр. Ал Кенесары болса тек ты?дауда.
— Жо?, — деді Кенесары кенет басын жо?ары к?теріп, Гербурт с?йлеп бол?ан кезде, — болаша? ?рпа? кімні? айыпты, кімні? айыпсыз екенін ?зі тауып алар, ал біз ?з борышымызды а?тауымыз керек. ?аза?та «Алпыс к?н атан бол?анша, алты к?н бура бол» деген ма?ал бар, зорлы??а мойын ?сынар жайым жо?, ?мірім жеткен жерге дейін алысып ?тем!
С?лтанны? ал?ан жолынан ?айтпасын Гербурт аны? сезді. Ішінен аяп та кетті. «Хал?ы ?шін жан ?ию?а шешінген екен, к?ші жетпес ажда?амен алысып, елін де, ?зін де ?ан етуге бел буын?ан екен. М?ны апаттан аман алып ?алар ?андай жол бар?»
— Батыр, беті?ізден ?айтпау?а белді бекем буын?ан екенсіз, алды?ыздан жарыл?асын, — деді Ж?сіп, біра? та?ы да айтар бір ке?есім бар. Батыс Сібір губернаторы сізді? тілегі?ізді орындамайды ж?не ?зі?ізді жазым етпей то?тамайды. Олармен арамыз тым ?ріге кетті. Жоламан мен Иман батыр ша?ырып отыр ?ой, м?мкін Тор?ай, Ыр?ыз ?зендеріні? бойына ауыс?ан ж?н болар?.. Со??ы кезде Орынбор м?жы?тары ?атты тол?уда, бізге а? патшамен к?ресуге сол жа? ?олайлы т?різді. Оны? ?стіне ?зімізге ?аншама ты? елді ?осамыз. Ар?а ?аза?тары бір жа?ынан ру басты?тарыны? дегенінен шы?а алмай ж?не патша солдаттарымен жиі алысып, ?алжырап ?ал?андай… Б? да еске алатын жа?дай.
Ж?сіп Кенесарыны? ойла?ан жерінен шы?ты. С?лтанны? со??ы кезде к?рт ?згеруіне де себеп бол?ан осы бір тілектен ту?ан ауыр ойлар еді. Наурызбай мен А?б?кен ?осылар кезде Бопай Аман?ара?ай приказын шабу?а та?ы да кеткен-ді. О жа?тан жа?ында олжалы болып орал?ан. Сол к?ні Кенесарыны? ордасына келген. ?ара?ткелді алар кезде, Тамызды? басында шабыл?ан Шы??ыс, Кенесары сарбаздары енді жортуыл?а шы?а ?оймас деп бей?ам жат?ан екен. Бопай жо? жерден ?ой?а шап?ан б?рідей астан-кесте?ін шы?арыпты. ?арындасы соны баяндап болды да «Науанжан мен А?б?кенді бекер ?осыпсыз. А?атты? еткен екенсіз», — деген. «Неге?» деп с?ра?ан Кенесары?а А?б?кенні? Байтабын?а кішкентайынан айттыр?ан ?алы?ды?ы екенін, біріне бірі кет ?рі еместігін, тек осынау аласапыран кезде жат жерде ?осылуды? ретін таба алмай ж?ргендерін айта келіп «жиеніні? ?алы?ды?ын іні?ізге алып бергені?ізді Жоламан батыр ?алай к?реді. Бір ш?йкебас ?шін бір тайпы ж?ртты ?кпелетіп алып ж?рмесе?із нетсін. Сер?азы ханны? зорлы?ынан ?ашып келген Байтабын б? жа?тан да ?иянат к?ріп, бізден безер болса, б??ан ?зге ж?рт не айтады? Жоламан батыр не айтады?» деп жауап ?айыр?ан т?к?ппар Бопай.
Осы к?ннен бастап Кенесары к?рт ?згерген. Орта ж?з бен Кіші ж?зді? басын ?осамын ба деп ?атты ?міттеніп т?р?анында к??іліне к?дік кірген. ?аза?ты? ?ай батыры намыс?а шаппа?ан? ?рине, ел бас?ар?ан с?лтан Жоламанны? да ?орлануы таби?и ж?йт. Егер Байтабын Орта ж?зден к?рген ?иянатын ша?ым етіп барса, б?кіл Табын болып Кенесарымен жауласып кетуі ?ажап емес. ?аза? м?ндайда ?лкен тілекті, зор арманды жеке басты? м?ддесіне де айырбастай салады. Сонда не істеуі керек? «Байтабынды ?лде?алай жазым болды деп біржолата к?зін жойып жіберсе ?айтер еді? ?рине, ?ара?лек м?ны оп-о?ай орындар еді. Біра? жаманшылы? жата ма, бір к?ні болмаса бір к?ні шынды? шы?ып ?алса не айтам? Оны? ?стіне жесір дауы та?ы бар. Б?л ?аза??а ажалдан кем жо?тау емес».
Кенесары Жоламан баста?ан Кіші ж?зді? белді руы Табыннан ?ол ?згісі келмеді, ал ?ол ?збеймін деп бір анадан ту?ан, жанындай жа?сы к?ретін Науаныны? ?ойнынан с?йген жарын тартып алу?а к??ілі дауаламады. Ел арасына б?лік салмау ?шін А?б?кенні? ?зін бір т?нде жо? етіп жіберуге та?ы да д?ті шыдамады. Ал Кенесарыны? ойынша б?л ?иынды?тан ??т?арар жал?ыз жол — осы екі жігітті? арасында?ы А?б?кеннен
