шап?анда А?ыбайды? мысы же?ді, Асылкерейді? бірнеше ?айратты н?керлері сойыл?а жы?ылды. «?» дегенше бол?ан жо? бірнеше ат ойнап шы?а берді. С?лтан н?керлеріні? алыспай жатып-а? берекесі кетті. К?п кешікпей олар тым-тыра?ай ?аша ж?нелді.
?з жаса?тарынан тек он ша?ты сарбаз ?ана жаралан?ан А?ыбай мен Байтабын т?бектегі к?к аланы? тайлы-тая?ын ?алдырмай айдап елдеріне бет алды. Жасынан а?а с?лтан Жамантай?а ?шпенді А?ыбай б? жолы ?ар?аралыны шаба алмайтынын біліп, амалсыздан Байтабын жаса?ымен бірге кейін ?айтты.
Бар малынан айырыл?ан ?о?ыр??лжа жаман ?иналды. О?ашада ат жалын ??шып жылап та алды. Малсыз а?а с?лтан боп ?за? отыра ала ма, ?сіресе осы ?ауіп ж?регін удай ашытты. Тек ай?аста ?бдіуа?ит т?ле?гітті? сойыл?а жы?ылып ?айтыс бол?анын естіп, к??ілі орны?ты.
ІV
А?мола, А?тау, Ортау бекіністерін ал?аннан бері Кенесарыны? к??ілі к?тері?кі т?різді еді. Оны? ?стіне асы?ы алшысынан т?сіп, А?ыбай мен Байтабын батырлар ?ас жауы ?о?ыр??лжаны? е? со??ы ?ш мы? жыл?ысын айдап ?келді. Ескі кек ?айт?андай. Ал батыр ?арындасы Бопай Сырымбет саласында?ы У?лиханны? жесірі Ай?анымны? ке? сарай алты а?аш ?йіні? к?лін к?кке ?шырып ?оймасында?ы басулы кигіз, иленген терісіне дейін ?алдырмай барын сыпырып ?кеп, ата кекті бір ?айтарды. Енді Кенесары к??ілденбегенде кім к??ілденбек? ??дай абырой беріп А?мола, А?тау бекіністері де тез алынды. Осы же?істерді? ар?асы ?ой, енді ?ара?ткел, ?ар?аралы, К?кшетау, Баянауыл ?кіріктеріні? кей ауылдары бірден Кенесары жа?ына шы?а баста?аны. ?рине, осыдан. Кенесарыны ?сіресе ?уант?ан Кіші ж?зден келген хабар. Жа?ында екі айдай уа?ыт ж?ріп Елек, Ембі, Ыр?ыз, Жем бойын аралап Таймас ?айт?ан. ?рыс десе жаны кіретін Кіші ж?зді? Жоламан батыры баста?ан Тама, Табын, Ш?мекей, Шекті, Т?рт?ара руларыны? к?п ауылдарымен Иман, Ж?уке батырлар со?ынан ерткен Тор?ай ?зеніні? жа?асын жайла?ан ?алы? ?ыпша?ты? Кенесары к?терілісіне ?осыламыз деп дайын отыр?анын айтып келген. Ж?не Орта ж?з бен Кіші ж?зді біріктіріп а? патша?а ?арсы шы?у ?шін, Кенесарыны? бері ?арай, Тор?ай ?зеніні? бойына к?шіп келуін ?тінгендерін де жеткізген. «Егер ?о?ан ханды?ына ?арсы Сыр бойында жеке алысып ж?рген Н?рм?хамедті? Жан-?ожасы бас?ар?ан Кіші ж?зді? бір ?ауым ?арашысын, Атырауды? к?нгей ?апталында?ы Адайды, ?лі де Шеген биді? ?арама?ынан шы?а алмай келе жат?ан Ар?ынды ?з жа?ыма тарта алсам, бар ?аза?ты? басын ?ос?аным емей немене», — деп ойлайтын Кенесары… Таймас жа?сы хабар ?келгелі б?л ойынан ?зі де ?міттене баста?ан. Сол себепті ол со??ы кезде тас ?аба?ы ашылып, д?ниеге с?л к?лімсірей ?арауды шы?ар?ан. Тек со?ынан ерген руларды? кейде ?оныс?а, жайлау?а, мал ?рісіне талас?ан бірен-саран реніш- жанжалдары ?ана к??іл к?йін аздап б?затын. Біра? б? да ?за??а бармайтын. ?ыс?асын айт?анда, ?азіргі жа?дайда Кенесары жабы?ардай еште?е жо? секілді еді. ?йткенмен олай болмай шы?ты. Ел басы бір ?лкен ?ауіп-?атерге тірелгендей, со??ы кезде Кенесары т?нере т?сті. Оны? б?лай ?згеру себебін хатшысы ж?не а?ылг?й серігіні? бірі Ж?сіп-Иосиф Гербурт ?анша ойласа да таба алмады. «?лде жа?ында ?ткен Наурызбайды? тойында бір сыр жатыр ма?» деп ойлады ол. Осыдан бір жеті б?рын, Байтабын ?о?ыр??лжаны шабу?а ж?ріп кеткен ша?та Наурызбай мен А?б?кенні? ?осылу тойы бол?ан. Тойды Кенесарыны? ?зі бас?ар?ан. А?ын айтысында да, балуан к?ресінде де адал т?релік істеп, ж?ртты? к??ілін ?зіне бір аударып таста?ан. С?йткен жа?асы жайлау, т?сі ?ыстау Кенесары к?рт ?згерді. Т?рені? к??іл райыны? ??был?аны т?рінен сезіліп т?р… ?йткені с?лтан бірдемеге ренжісе, ?апаланса, не шешім таба алмай ?иналса, еш адаммен с?йлеспей ?аба?ын ?арс жауып сыр шашпай ?ара судай т?на ?алады, не болмаса ?ауіп-?атер басына т?нген ?ор?ынышпен ойнай бастайды. М?ндайда ол ажал-сыннан тек ?з басын ?ана емес, со?ынан ерген ?арашысын да, ?асында?ы батырларын да, а?айын-туыс?анын да са?тап ?алмайды, еш?айсысын аямайды. Б?л Кенесарыны? ж?рек тол?ыныны? ?обалжуыны?, жанына бат?ан ауыр сырды? шешуін таба алмай ?иналуыны? е? аны? белгісі. Кенесарыда м?ндай жа?дайда м?йм??келеу, біреуді? к??іліне ?арау деген болмайды, тік кетеді. Ол б?гін де осы ?детіне к?шті.
К?н батып бара жат?ан кез еді. Малды? у-шуымен ауыл ?сті к?ндегісіндей азан-?азан. Ауыл сыртында тарт?ан ?урай к?йі, белестен аса к?рсіне сал?ан жыл?ышы ?ні, батып бара жат?ан алтын к?нге жо?тау айт?андай бірт?рлі м??лы, ?асіретті еді.
Жапар, Тайшы?, Ахмет, Омар, Оспан, ?уб?кір, Сызды?, Ж?кей атты сегіз ?лыны? бірі бес жасар Сызды?ты ертіп Кенесары а? ордасынан шы?ты. ?стінде т?йе ж?н же?іл шекпен, кішкентай кездікті был?ары ?ыналы белінде к?міс белбеу. Сызды? т?рымтайдай шапша?, Кенесарыны? аузынан т?скендей а? сары бала. ?кесі б?ны ?зге ?лдарынан жа?сы к?реді. Тентек, кішкентайынан жау ж?рек, пыша?, тая??а ?йір-а?.
Есік алдында анандай жерде т?р?ан Ж?сіпті к?рді де:
— Ж?секе, ж?рі?із, ауыл сыртына шы?ып азыра? серуендеп ?айтайы?, — деді Кенесары ?ой мініп ойна?ысы келіп т?р?ан Сызды?ты? білегінен ?стап жібермей.
— Ма??л.
Жау?а аттан?анда болмаса, Батырм?рат ауыл арасында Кенесарыны к?зетпейтін, м?ндайда с?лтанды ба?ылаушы, к?зетуші ?ара?лек. Ол ауыл сыртына ?арай кетіп бара жат?ан ана ?шеуді к?рді де, ?н-т?нсіз со?дарынан ерді.
Кенесарыны? баласыны? білегінен ?стап жібермей келе жат?анын а??ар?ан Ж?сіп арт жа?тарында?ы бас жендетті к?ріп кенет абыржи ?алды, ж?регі аттай тулай ж?нелді. «Япырмай, мына жас баланы? бір жазы?ы болмаса нетті?.. ?ара?лек бостан-бос ермесе керек еді…»
Б?л ?шеуі ?ара ш??адай майлы топыра?ты сайды? жа?асында?ы бір адырды? ?стіне кеп то?тады. Кенесары кейінірек ?ал?ан ?ара?лекті ?олын б?л?ап ша?ырып алды да беліндегі к?міс кездігін суырып:
— ?шын жо?ары ?аратып мынаны ана жерге к?м, — деді.
??л айт?анындай етіп алмас кездікті? ?шын ?ана ?ыл?итып тегіс топыра??а к?мді.
Кенесары енді баласына б?рылып:
— Батыр бол?ы? келе ме, Сызды?? — деді.
Баланы? ж?зі жайнап кетті.
— Наурызбай к?кемнен де ас?ан батыр болам.
— Онда ж?гіріп келіп, мына ?ткір кездікті? ?стіне кеуде?ді т?сей ??ла! Егер ?оры?паса? батыр боласы?.
Бала к?зінде с?л сескенгендік бір сезім жар? етті де, заматта с?не ?алды.
— Кеудеме кіріп кетпей ме кездік?
— Батыр болар адам кеудеме кездік кіреді деп ?ор?а ма?
Сызды? теріс б?рылды да ж?гіріп келетін жерге ?арай ж?ре берді. Ж?сіп терлеп кетті. «Япырмай, м?ндай да тас ж?рек ?ке болады екен-ау! Бес жасар баланы? батырлы?ын жала?аш кездікке ??латып сынай ма екен кісі? Жазым болса ?айтеді?… Жо?, баланы? к??ілі дауаламас!»
Сызды?ты? ж?рісі сылбыр, ?лі жерден басын бір к?терместен кетіп барады. Кенесары кенет тез ?имылдап кездікті суырып алды да, орнын кездік т?р?андай томпайта ?ойды. Ж?сіп енді ?ана «?ф» деп демін алды. «Б?се, неше б?гін тас бауыр болса да ?ке деген к?рер к?зге ?з баласын пыша??а жы?ар ма! Енді т?сінікті. ?йтсе де бала?а б?л ?лкен сын екен. ?кені? ?атігез мінезін біледі, расымен ж?регі дауалап кездікке ??лар ма екен? ??ламаса, ?рине, Кенесары?а б?л баланы? еш ?адірі ?алмайды. Ондай баланы ол балам деп санамауы м?мкін. С?лтан т??ымы ?ас?ыр тектес деп ж?рт неге айтатынын енді ??тым. Б?лар ?атарларында тек к?штілерін ?ана са?тайды екен…»
— Жетеді, Сызды?, — деді дауыстап Кенесары. — К?не ж?гір!
Бала дереу б?рылды да, ж?гіре ж?нелді. То?тар емес, жайшылы?та серіктерімен жарыс?андай а?ып келеді. Ж?сіп бай?ап т?р, тек таяй беріп, кездік шаншыл?ан томпи?ан жерді м?лшерлеп ?ара?ан кезде ?ана к?зінде сескенгендік бір сезім пайда болып с?л ж?мылып кетті де ?зіні? осы бір болмашы ?ор?а?ты?ына ызалан?андай, екі к?зі ?айтадан шо?тай жайнап ал?а ?арай атыла т?сті. Сол ж?гірген бетінен то?тамастан томпай?ан жерді? ?стіне д?лме-д?л жетіп к?кірегін т?сей ??лады. ??ла?аны аз бол?андай бір-екі рет аунап- аунап жіберді де т?регелді. Кенесары баласыны? ерлігіне риза бол?анын жасыра алмай, жанына барды. Біра? с?йген жо?, тек ?зын сауса?тарымен ма?дайынан бір-екі м?рте сипап:
— Апа?а бара ?ой, — деді.
Сызды? на?ыз бір желіден босан?ан ??лындай ауыл?а ?арай ойна?тай ж?гіре ж?нелді. Кенесарыны? ымына т?сінген ?ара?лек те енді ауыл?а ?арай беттеді. Т?бе басында тек с?лтан мен хатшысы ?ана ?алды. Ж?сіп ?зін-?зі ?стай алмай:
— На?ыз к?кжал болады! — деді зымырап ж?гіріп бара жат?ан Сызды?ты? со?ынан ?арап.
