— Есілді? Ертіске ?арай б?рылатын жерінде деседі…
— Алда ?ке?ні? аузын ?райындар-ай, б?рін біліп отыр екен ?ой!
— Ана кісі ?зі жаса?тан б?ліне алмайтын бол?ан со?, ма?ан сізге айт деген та?ы бір ??пия сыры бар…
— Оны? та?ы не с?мды??
— Осы ауыл ма?айында сізді торып ?бдіуа?ит деген Кенесарыны? бір кісісі ж?р. О?ан сізді? басы?ызды алу тапсырыл?ан.
?о?ыр??лжа енді тіпті шошып кетті.
— ?ай ?бдіуа?ит?
— Б?рын?ы ?зі?ізді? т?ле?гіті?із. К?міс деген ?ызын… — С?мен ыржия к?л-ді, — бозбалашылы? етіп… нетіп жіберген к?рінесіз…
Ел ??ла?ы елу, К?міске істеген ?о?ыр??лжаны? жауызды?ын Есіркеген де естіген. Ту?ан ?арындасын ?орла?андай, іштей ?те ?ынжыл?ан. ?йткені ол былтыр о?у?а бара жатып, мал басында отыр?ан ?бдіуа?итты? ?йінен сусын ішкен. Сонда К?місті де к?рген. Жас ?ызбен бір-екі ауыз с?зге де келіп, тіл ?атыс?ан. Оны? к?ркіне риза болып кеткен. Сол К?міске ?о?ыр??лжаны? істеген ?орлы?ын естігенде, Есіркеген а?а с?лтан д?л сол с?тте ?олына т?ссе ішке тепкілейтіндей боп ашулан?ан. Сол ?о?ыр??лжасы мынау. Оны ішке тепкілемек т?гіл, ?зі о?ан хатшы болып ж?рт?а істемек ?иянатына к?мектесіп отыр. Есіркеген ?о?ыр??лжаны бала?аттап жібере жаздап ?зін-?зі ?зер басты.
?о?ыр??лжа бірдеме айтпа?шы болып келе жатыр еді, ?йге а?а с?лтанны? жаса?ыны? басты?ы, ?зын бойлы, ?ара м?ртты Асылкерей кіріп келді.
А?а с?лтан С?менні? с?зін о?ан тегіс айтып берді де, ойын т?жыра б?йры? берді.
— А?ыбайды ?ар?аралы?а ?ткізбей, жат?ан жерінде к?н бата басу керек. Бізді? істеген жа?сылы?ымызды мына жігіт Жамантай?а айта барар. Б? да ?азір ж?ріп кетеді. — Ол Есіркегенді н?с?ады. — Еліні? шетіне жау жеткенін хабарлар. Сосын сен бар сарбаздары?мен Байтабынды т?бекті? аузында к?т. Біреуін жібермей ?ырып сал. Оны жай?астыр?ан со? осы ауылды? ма?ын тегіс сілкіп шы?. Мені ?лтірмек боп торып ж?рген ?бдіуа?ит ??лды ?айтып келгенімше ?стап алып, кісендеп ?ой. Жазасын келген со? ?зім берем.
— Ел шетіне жау келіп жат?анда… — Асылкерей к?мілжи с?йледі, — м?мкін сіз ж?рмессіз…
— Жау ел шетіне б?гін келіп т?р ма? — ?о?ыр??лжа жаса? басты?ыны? с?зін жа?тырмай ?алды. — Жиырма адам?а к?штері? жетпесе, несіне ат мініп, ?ару асынып ж?рсі?дер? — Ол «?бдіуа?ит а?дып ж?р» деген с?зден сескеніп ?ал?ан-ды. «Мен келгенше ол итті жігіттерім ?стап алар, о?ан дейін бой тасалай т?р?ан ж?н болар», — деген ой?а келген. Сол себепті а?а с?лтан Омбы?а тез ж?ріп кетіп, ?алы? орыс арасына жетуді д?рыс к?рді. — Біз Омбы?а тез баруымыз керек, — деді ол жаса? басты?ына. — Онда бізді б?дан да зор іс к?тіп т?р.
Барлы? жауапкершілікті Асылкерейге ж?ктеп, ?о?ыр??лжа аттанып кетті. Жол бойында?ы ?лі Кенесары ??ры?ы т?се ?ойма?ан бай ауылдардан ат ауыстырып мініп, суыт ж?ріп ?шінші к?ні та? ата Омбы?а жетті.
?о?ыр??лжа б?л ?алада бірнеше рет бол?ан. Б?рын м?нда нелер а?жар?ын к?ндері ?ткен. Патша а?замны? е? жо?ар?ы сатыда т?р?ан м?ртебелі адамдарыны? талайымен кездескен. А?а с?лтанны? есінде осындай кездесулерді? екеуі м??гі ?мытылмастай са?тал?ан еді. Бірі 1829, я?ни ?аза?ша Сиыр жылы, осы Омбы ?аласында?ы тілмаштар мектебіні? ?ыры? жылды? мерекесіне арнал?ан салтанатты кеш. Онда Сібір ?аза?тары жайында?ы ережені шы?ар?ан патшаны? о? к?зі Сперанскийді? ?зі бар. Ке? залда ойна?ан оркестр, би, ойын-к?лкі… ?о?ыр??лжа?а е? ал?аш?ы рет орыс офицері — штабс-капитан аты берілгені осы жолы еді. Содан бері то?ыз жыл ?тіпті. ?азір ол подполковник. Екінші есте ?ал?ан к?н — алды??ы жыл?ы к?з. Б?л к?ні бір шеті мен бір шеті тай шаптырым т?рт ?абат а? ?йде Омбыны? кадет копусы ашылды. Б?л той?а да ?аза?ты? а?а с?лтан, ас?ан байлары ша?ырылды. Тойды князь Горчаковты? ?зі бас- ?ар?ан. ?зге а?а с?лтандардан г?рі князь ?о?ыр??лжа?а ерекше к??іл б?лген. Тіпті би біткен кезде, з?улім биік залда ерсілі- ?арсылы ??гіме ??рып ж?рген а??у-?аздарша сыла?да?ан орыс дворяндарыны? ?йелдері мен сыптай боп с?ндене киінген орыс офицерлеріні? алдында Горчаков оны ?олты?тап ?ткен. ?зге а?а с?лтандар ?ыз?ан?аннан іштері жарыла жазда?ан. Сол жолы ?ой Горчаков о?ан:
— ?рі кетсе бір жиырма бес жылда ?аза?ты? ?л-?ыздары да мыналардай болады, — деген жан- жа?ында?ы ?йелдер мен офицерлерін к?рсетіп.
Сары далада к?шіп ж?рген ?аза?тар жиырма бес жыл ішінде мыналардай болады деген князь с?зіне ?о?ыр??лжа та? ?ал?ан. Ол ойын жасырмай:
— Егер ?аза? б?лардай бол?ысы келмесе не істейсіз? — деп с?ра?ан.
— Онда, — деп Горчаков ойланбастан жауап берген. — Аю?а а?ыл ?йреткен тая? деген ма?алды естігені? бар ма? Жерінен, билігінен айрыл?ан ?аза? айт?ан?а к?нбей ?айда барады? К?шпен к?ндіреміз. Ар?асына ?амшы ойнатып, со?а жегіп, жер жыртуды ?йретеміз. ?ол-ая?ын матап шіркеуге кіргізіп, Иисус Христос?а шо?ыну?а м?жб?р етеміз.
Горчаковты? осы бір адуынды тік жауабы ?о?ыр??лжа?а ?на?ан. «?з басымды хан етсе, мейлі, ?ара ?аза?ты пісіріп жесін. Одан мені? нем кетеді? Ал сонда…» А?а с?лтан ойлана ?алды. «Сол к?штеуден не шы?ты? Ар?а ?аза? атаулысыны? жартысына таяуы осы к?штеуге к?нбей ?арсы к?теріліп отыр?ан жо? па? Жа?сы. Кенесарыны жоямыз, біра? ?аза? Горчаковтарды? айт?анына к?ніп, айдауына оп-о?ай ж?ре ?ояр ма екен?».
?о?ыр??лжаны? есіне та?ы да бір уа?и?а т?сіп кетті. Ол кезде ?о?ыр??лжа жас. Тобыл ?аласында 1789 жылы тілмаштар дайындайтын мектеп ашыл?ан. Он бесінде со?ан кеп т?скен. Оны? алдына ?кесі ??дайменді шо?ын?ан бір татарды жалдап ?о?ыр??лжа?а ?зер-м?зер орысша хат таныт?ан. Сол шо?ын?ан татар м??алімі ?ызы? адам болатын. ??дайменді байды? баласынан кім шы?атынын ?айдан білсін, к?йген томардай ?ара-?ош?ыл, д?рекі ?о?ыр??лжаны? басынан сипап: «О?ы, о?ы, ?аза? малайы. Рус языкысыз жить булми. ?азір пушкасы килс?, со?ынан Пушкині кил?, бізге к?н рус культурасымен шы?а», — дейтін.
?рине, ?о?ыр??лжа ол кезде пушканы? зе?бірек екенін ??са да, Пушкинні? кім екенін т?сінбеген. Бес жыл ?ткеннен кейін ?ана барып Пушкинді де білді. Біра? б?л кезде ол ?аза? даласында ?з ?кімін ж?ргізу ?шін о?ан Пушкин емес, пушка керек екенін ??ты. Сонды?тан да ол Горчаковты? «Аю?а а?ыл ?йреткен тая?, ?аза? елін де к?шпен к?ндіреміз», — деген с?зіне намыстанба?ан. ?зіні? тілегі мен Горчаковты? тілегі бір екеніне к?зі жеткендіктен ?аза? даласына пушканы? к?бірек келуін ма??л к?рген.
«Міне ?азір ?зі де осы тілекті? айдауымен келе жат?ан жо? па?» А?а с?лтан ауыр к?рсінді. «И?, и?, ?ара?ткел бекінісіне сол пушкаларды? к?бірек жетуін тілек етпек. Ал сол тілегін губернатор орындар ма екен? Орындау?а тиісті. ?йткені екеумізді? де арманымыз бір, жолымыз бір».
Расында да б?л кезе? осы екі с?мырай тілекті? аса бір ?штас?ан кезе?і еді.
?о?ыр??лжаны? есіне кенет ?кесі айт?ан бір ескі а?ыз т?сіп кетті. «Д?ниеде не ?ызы??» деп с?рапты Шы??ысхан бір к?ні ?зіні? н?кер, нояндарынан. Бір батыры: «Д?ниеде б?ркіт салып, т?лкі ілген ?ызы?». Екіншісі, «?ашы? бол- ?ан с?луы?ды ??ш?ан ?ызы?». Ал ?шіншісі, «алтын та?та отырып ж?рт?а ?мірі?ді ж?ргізген ?ызы?», — депті. Сонда Шы??ысхан: «Жо?, білмеді?дер. ?астас?ан жауы?ды алды?а салып айдап, ?атын, ?ызын бауыры?а басып ??шып, мал-м?лкін талан-тараж етіп тартып ал?аннан д?ниеде ?ызы? еште?е жо?», — деген екен. Осы а?ыз есіне т?сіп кеткен а?а с?лтан атын тебініп ?алып кенет к?бірлеп жіберді: «Ата жауым Кенесарыны табанымны? астына салып, К?німжан б?йбішесін бауырыма бір бассам, б?гін ?ліп кетсем де арманым жо?».
Екі жа?ы бірдей ?йыса а?аш ?скен да??ыл жолмен ?о?ыр??лжа ?ала шетіне жеткенде ?айда т?серін ойлап с?л кідірді. ?арсы алдында минарет, Омбы м?сылмандарыны? мешіті, оны? ар жа?ында ?абдырахман?лы М?хамед Шариф ахонны? ?ызыл кірпіштен сал?ан ке? сарай ?йі. Жолды? кіре беріс сол жа?ында ?ажайып салтанатты, т?рт к?мбезді, бастарында алтын жалат?ан кіресі бар з?улім шіркеу, одан солыра?, ала?ны? ар жа?ында ?асына азыра? тал еккен генерал-губернаторды? екі ?абат а? ?йі — салтанат сарайы. К?к темір т?бесінде татар ?ыздарыны? басына киетін та?иясы т?різді, жі?ішке терезелері т?рт жа??а бірдей шы??ан, т?рт б?рышты, губернаторды? ж?мыс істейтін б?лмесі… Т?менде бірнеше ж?пыны келген, а?аштан сал?ан жата? ?йлері. Одан ?рі шіркеумен жал?аса тастан, к?йдірген кірпіштен ?ала?ан с?нді-салтанатты екі ?абат, ?ш ?абат ?йлі ?лкен ?ала жатыр…
?о?ыр??лжа ахондікіне т?суді ?й?арды. М?хамед Шариф ?йінде екен. ??ша?ын жая ?арсы алды. Сол к?ні-а? ?о?ыр??лжа ахоннан Омбы облысыны? бас- ты?ы Талызинны? ауырып жат?анын естіп, генерал- губернатормен жеке с?йлеседі екенмін деп ?уанып ?алды.
