?о?ыр??лжаны ерте?іне генерал-губернаторды? ?зі ша?ыртып алдырды. А?мола бекінісін Кенесарыдан ?ор?ай алма?анын айып к?рген а?а с?лтан кенет ж?рексініп, губернаторды? салтанат сарайына М?хамед Шарифты ерте барды. Біра? Горчаков тек ?о?ыр??лжаны ?абылдады. Генералды? ат?лтанты[7] — ?зын бойлы корнет «кірі?із» дегеннен кейін, ?абылдау б?лмесіні? ?ара был?арымен ?аптал?ан есігін а?а с?лтан ?обалжи ашты. Б?лме ?зіне б?рыннан таныс. ?ыры? ??лаш ке?, биік зал. Сары сафьян был?арымен тыстал?ан, ар?а а?аштары оюлан- ?ан ж?мса? орынды?тар. Е? т?бінде, жасыл ш??амен жап?ан, ?рнекті, зілдей стол. ?абыр?асында Бірінші Николай патшаны? полковниктік д?режеде т?регеліп т?скен суреті. ?шекейленген т?беден т?мен салбыра?ан жалтыра?ан жез баулы шам ?оятын аспалар… Стол ?стінде алтын ж?мырт?а т?різді сия сауытын т?я?ымен басып т?р?ан, ?ос ?анатын кере жай?ан ?ара мрамор тастан жасал?ан екі басты сам?ры? ??с. Келген адамны? с?сын алайын дегендей генерал сам?ры?ты есік жа??а ?аратып ?ойыпты. Егер ?арсылы? етер болса?, тырна?тары ?анжардай, ?ан??йлы, айбынды ?ыран «ша??» етіп к?теріліп, бас сал?алы т?р?андай. Ке? залды? іші ?андай ыз?арлы болса, ??с т?сі де сондай ыз?арлы. Иесі осал кісі емес. Россия патшалы?ыны? Сібірдегі аузынан от б?ріккен ?анды бала? жендеті.
Б?лме иесі князь Горчаков — Батыс Сібірді? генерал-губернаторы. Кірпідей тікірейген ?ыс?а шашты, едірейген жирен м?ртты, а? боз, т?сі суы? кісі. Ол ?о?ыр??лжаны столыны? ар жа?ында?ы Бірінші Николай суретіні? аясында т?рып ?абылдады. ?зі де отыр?ан жо?, ?о?ыр??лжа?а да отыр демеді. Басын изеді де ?ойды. А?а с?лтан?а ол бірден «?аза? даласында болып жат?ан б?ліншілікке сен де айыптысы?», дегендей с?с к?рсетті. ?о?ыр??лжа іштей ?бігерлене ?алды. «Б?се, мені келмей жатып неге іздетіп жатыр деп едім-ау, ?рыспа? екен ?ой, тек ?рсып ?ойса ?ана жарады…».
— Подполковник ??даймендин, — деді Горчаков бірден ресми с?зге кірісіп, — Омбы?а жай келмегені?ді біліп ?дейі ша?ырттым. ?аза? даласында болып жат?ан б?ліншілікті? ж?йі бізге ?бден м?лім. Хорунжий ?арбышев А?мола бекінісінен ?алай айырыл?андары?ды баянда?ан. Патша а?зам алдында борыштары?ды а?тай алма?андары? ?шін сендерді сот?а беру керек еді, бір жол?а кешірдік. Енді бізден не тілейсі?, соны?ды айт. Ж?не ?ыс?а т?рде. ?за? жырды ты?дау?а уа?ытым жо?.
Князь д?л ?азір шынында да асы?уда еді. Генерал-губернатор ит ??мар жан болатын. Былтыр Лондоннан ?дейі алдыр?ан а?ылшын сеттері т??ымдас ?аншы?ы кешеден бері ауырып ?ал?ан. Томскіден арнайы ша?ыр?ан д?рігер Омбы?а жа?а ?ана жеткен еді. Оны итіне ?зі апарып к?рсетпек. Князь со?ан асы?улы. С?йікті ?аншы?ы ауырып жат?анда, ?аза?ты? бір а?а с?лтанымен мылжы?дасып, уа?ыт ?ткізуді ж?н к?рмеді. Сонды?тан генерал-губернатор ??гімені тікесінен ?ойды. М?ндай келте ?абылдауды к?тпеген ?о?ыр??лжа сасып ?алды. Горчаков тіпті с?йлеспей кетіп ?алар деп ?ор?ып:
— Генерал-губернатор мырза, — деді а?а с?лтан келген шаруасыны? то? етерін айтып! — Кенесары к?ннен-к?нге к?шеюде. Биыл ?ыс оны ??ртпаса?, келесі жаз бой бермей кетуі м?мкін.
— ?алайша?
— Тор?ай бойын жайла?ан ?алы? ?ыпша? пен Ыр?ыз, Елек, Ембі ?зендеріні? ма?ында?ы Кіші ж?зді? к?п руларыны? о?ан ?осылып кету ?аупі туып т?р. Б?йте берсе бар ?аза? Кенесары туыны? астына жиналуы м?мкін.
— М?ндай а?ыма? халы?ты к?рсемші, — деді Горчаков мыс?ылдай к?ліп, — Россия патшалы?ы ?азір ?аза? жерінде мы?тап т?рып орын теуіп ал?ан жо? па? Ма?ызды деген аудандарды? б?рінде де біз ?зімізді? бекіністерімізді, форпостарымызды салып болды?. Енді патша солдаттарын б?л арадан бір Кенесары т?гіл, мы? Кенесары да ?уа алмайды. Абылай кезіндегідей емес, ?азір ?аза? еліне деген Россия патшалы?ыны? саясаты ?згерген. Осыны а?ыма? ?аза? білмей ме? Ал сені? Кенесары?да а?ыл болса, ?аза? хал?ына емес, Россия патшалы?ына ?олайлы жол іздеп, бізге бас ?рмас па! «Россия патшалы?ына протекторат ретінде ба?ыну?а ?арсылы?ымыз жо?, біра? бізді? елдігімізді са?тап, саяси бостанды?ымыз?а, жерімізге тимейтін болса?дар екен» деп ол ма?ан бірнеше м?рте хат жазды. Б?ндай есала?ды к?рсем б?йырмасын! Патша а?зам?а ба?ыну деген с?з — саяси бостанды?ымды жо?алттым деген с?з емес пе?! Сонды?тан да мен бізді? тынышты?ымызды б?з?ан адаммен келісім с?з ж?ргізуді ?зіме ?ят к?ріп ж?не патша а?зам?а ?н-т?нсіз ба?ынудан б?тен бас?а шарт ?оюына ешбір ?міті ?алмасын деп ?дейі хаттарына жауап бермей ?ойдым.
— Д?рыс еткенсіз, губернатор мырза.
Горчаков алдында т?р?ан ?о?ыр??лжаны адам?а санар емес. С?зетін б??адай басын т?мен т??ыртып, ?з ойын ашы? айтып жатыр.
— Біз ?аза? елін тек отарымыз деп ?ана санаймыз. Кімде-кім б??ан к?нгісі келмесе, оны ?аруды? к?шімен к?ндіреміз. «Азаматтармен келісімге келуді? е? д?рыс ?дісі — оларды ?ор?ытып ?стау». Б?л пікірді со?ыс министрі Чернышев мырза да ма??лдайды.
— Бізді? де тілегіміз сол емес пе? Тек ?арулы к?шті тезірек шы?арса?ыз дейміз.
— Кенесары к?терілісін т?п-тамырымен ??рту ж?нінде ?азір арнаулы со?ыс жоспары жасалып жатыр, — деді Горчаков, — к?п ?замай ?арулы к?ш те шы?арылады. ?аза? даласы Кенесары ?ара?шыларынан да тазартылады. — Кенет генерал-губернаторды? есіне ауру ?аншы?ы т?сіп кетті, ол енді асы?а бастады. — ?зге шаруа?ызды облыс басты?ы Талызин мырзамен с?йлесі?із. ?ош болы?ыз.
?о?ыр??лжа салы су?а кетіп ?йден шы?ты. Ауырып жат?ан Талызинны? п?теріне барып жолы?ып, ?ш к?ннен кейін еліне ?айтты.
А?а с?лтан б? жолы Талызиннен к?мекке небары ж?з солдат ал?анымен, келесі жаз Кенесарыны біржолата ??ртатын ?алы? ?скер шы?атынын естіп, к??ілі с?л орны?айын деді. «?ыс болса келіп ?алды, ал Кенесары ?ыста шабуыл?а шы?пайды. Бірен-саран жаса??а мына ж?з солдат пен ?з к?шім де т?теп бере алады». Біра? ол ел шетіне жетер-жетпестен-а? ?неук?нгі А?ыбай мен Байтабынны? ауылды шауып, т?бектегі бар малын айдап ?кеткенін естіді.
О?и?а былай бол?ан еді.
Есіркеген жас та болса санасы ерте оян?ан жігіт еді. ?алада орысша о?ып, хат танып, к?зі ?жепт?уір ашылып ?ал?ан. ?зімен бір мектептегі кей балаларды? «жайлауымыз?а биыл солдаттар бекініс салыпты, енді аулымыз ?рі ?арай ??м?а к?шетін шы?ар», — деген с?здерін естіп, т?бі патша отаршылы? саясаты еліне ?олайлы тимейтінін т?сіне баста?ан. Оны? ?стіне Кенесары мен оны? батырлары жайында естіген ерлік ??гімелері де бала жігітті? к??ілін еліктіретін. ?сіресе Ш?быртпалы А?ыбай батыр жайында?ы а?ыздар к?дімгідей ?анын ?ыздырып, ?иялына от тастайтын. А?ыбайды? сондай жау ж?рек батырлы?ын ма?таныш ететін, ?йткені Ш?быртпалы о?ан аталас ру. Енді сол А?ыбайды? басына ?ауіп т?нгенін біліп, не істерін білмей, ?бден к?йінген-ді. ?йтсе де, на?ашы апасыны? аулында б?дан ?рі жата беруді? ж?нсіз екенін біліп, ?о?ыр??лжа Омбы?а аттанысымен б? да серіктерін ертіп, ?з еліне ж?ріп кеткен-ді. Б?лар ауыл шетіне шы?ар-шы?пастан-а? алдарынан бір ?оян ой?а ?арай зыта ж?нелді. Кіле? есерсо?тау жас жігіттер ?лгі ?оянды ?уып берді. Есіркегенні? аты ?згелеріні? атынан ?ш?ырлау бол?анды?тан, серіктерінен озып кетіп, ?оянды жеке ?уды. А?ырында ?оян Есіл жа?асында?ы бір ?алы? талды? ішіне кіріп жо? болды. Біра? Есіркеген ?ояннан айырыл?анмен, шо?ыр талды? т?бінде т?ні бойы ?о?ыр??лжаны? аулын торып, ?азір тыны?ып ?йы?тап жат?ан ?бдіуа?итты? ?стінен шы?ты… Тарсылдатып келіп ?ал?ан ат д?бірінен ?бдіуа?ит шошып оянып жанында?ы шо?парына жармасты. Кілт то?та?ан Есіркеген с?лем беріп ?зіні? жау емес екенін айтты. ?бдіуа?ит жас жігітті шырамытып, таны?андай секілденді. «?… Масан биді? ?рпа?ы т?різдісі?… Асылды? сыны?ы, ш??аны? ?и?ымы екенсі? ?ой, алдамассы?», — деді. Б?л кісіні? кім екенін білген Есіркеген ?зіні? та?ерте?гі жылпы? сарыдан естіген с?зін, А?ыбай тобын ?аражар шат?алында жат?ан жерінде басы?дар деп н?керлеріне ?о?ыр??лжаны? б?йыр?анын жасырмай айтып берді. С?зіні? ая?ында: «Жанымда жолдастарым бар. Ма?ан б?рылу?а болмайды, сіз А?ыбай батыр?а жеті?із. Ж?не Байтабын жаса?ында ?о?ыр??лжаны? адамы бар, соны да ??ла?ына салы?ыз. ?зі?із де са? болы?ыз, ауыл торып ж?ргені?ізді ?о?ыр??лжа жігіттері біледі», — деді. Есіркеген естігенін айтып бола берген кезінде ойпаттан жолдастары да к?рінді. Бала жігіт ?бдіуа?ит аналарды? к?зіне т?спесін деп, серіктеріне ?арай т?ра шапты.
?о?ыр??лжа?а бар?ан жігітті? т?сін с?рау?а ?лгірмегеніне ?кініп, ?бдіуа?ит, Есіркеген кетісімен-а? к?п кешікпей, ?алы? тал ішіндегі байлаулы атына міне сала ?аражар шат?алында?ы А?ыбай?а ж?нелді. А?ыбай сол к?ні алды-артын барлау?а т?рт адам жібергендіктен, ?айсысыны? ?о?ыр??лжамен хабардар екенін ажырата алмай, амалсыз ?аражардан жедел к?теріліп, к?н бата Байтабынны? жаса?ына келіп ?осылды.
Ат ??ла?ында ойна?ан елу жігіт та? сыз беріп келе жат?анда т?бектегі а?а с?лтанны? жыл?ысына тиді. А?ыла?ын а?ыз?ан А?ыбай мен Серкесанын секірткен Байтабын?а кім шыдасын, ?ос батыр ал?аш?ы ай?ас?анда-а? сойылды о?ды-солды сілтеп, ?арсы шап?ан ?о?ыр??лжаны? ж?з н?керіні? он ша?тысын бірден т?сіріп кетті. С?йткенше ш?батыла артында?ы елу жігіт те жетті. Тек суыр ініне ая?ын с??ып алып, астында?ы аты а?сап Ожар ?ана кейін ?алды. Кенесарыны? ?рыс?а ?бден шыны??ан жігіттеріне жеме-жемге келгенде а?а с?лтандарды? н?керлері шыдап к?рген емес. Б?л жолы да солай болды. Бетпе-бет кеп ?арсы
