жылдан бері ?ызмет істеп келе жат?ан генерал-майор В. Ф. Генс те ?олдайды. ?йтсе де осы генерал-майор ?ызы? адам, ?зі Россия патшалы?ына ба?ынбады? деп ?аза?тар?а ?арсы со?ысады, с?йтіп ж?ріп оларды? жетім балаларын ?йіне жинап жетімхана ашады. Ж?не ж?рттан жасырып ?аза?тарды? тарихы мен этнографиясы ж?нінде е?бек жазады. Б?лар аз бол?андай Орынбор?а айдалып келген полякты? белгілі азаматтары да халы?ты ?ыр?аннан г?рі а?ылмен к?ндірген ж?н дейді. Осындай ойларын Мицкевичті? жан аяспас досы, Орынбор музейін аш?ан Томаш Зан да, шекара комиссиясында ?ызмет істейтін дарынды а?ын И. В. Виткевич те ?ткен жылы ?зіме келіп ашы?тан-ашы? айтты…
?арама?ымда?ы ?аза? елін ?ан?а батырып, ереуілін бас?анда к??ілдес сырластарым, Петербургта?ы белгілі орыс ?дебиетшілері не айтады? ?зімні? бауырым, белгілі жазушы Антон Погорельскийді? бетіне ?алай ?араймын? Б?рі де ?ан т?гуді жек к?реді, менен бірден безбей ме?».
Перовский та?ы да т?нжырай ?алды.
«?йтсе де мен ?з ойла?аныма жеткен едім. Россия патшалы?ы мен ?аза? еліні? арасында?ы ?айшылы? ?ай т?рде бітетінін Кенесары да, мен де аны? білмегенмен, ?зірге ?ан т?гіс шабуылды екі жа? бірдей то?тат?ан едік ?ой… Батыс Сібір шекарасында?ы анда-санда б?р? ете ?алатын жанжалды есепке алмаса?, Орынбор шекарасында?ы бекіністер мен казак-орыс станицаларын шабуын Кенесары біржола то?татты десе де болады… Оны? есесіне патша а?зам ?ткен ?ыр?ыншы жылы Кенесарыны? бар к?н?сын кешіріп, амнистия берді… Ж?не айдалып, сотталып кеткен ту?ан-туыстарын тегіс ?айтарды…»
Граф бірдеме ойына т?скендей орнынан т?регеліп темір шкафтан екінші бір папканы алды.
«И?, и?, патша а?зам мені? тілегім ?шін ?зіні? б?рын?ы указын б?з?ан жо? па еді? Ол указда…»
Перовский Указ?а к?з ж?гіртіп о?и бастады. Б?л Бірінші Николай патшаны? бір мы? сегіз ж?з отыз сегізінші, ?аза?ша Ит жылы мамыр айыны? бірінде берген Указы еді. Онда «?ылмыстары ?шін арестант роталарына жіберілген ?аза?тар, мерзімді уа?ыттары біткеннен кейін де ту?ан жерлеріне ?айтарылмай, ?скер ?ызметіне жарайтын сенімділері солдат?а беріліп, ал ?згелері Иркут губерниясына жер аударылсын», — деген.
«Патша а?зам осы мейірімсіз Указына ?арамай, — деді граф ішінен, — Кенесарыны? ?сталып кеткен туыстарын, У?лиханны? ?лкен баласы ??байдолладан бастап босатып берді… Біра? ??байдолла ту?ан інісі — ??см?рынны? а?а с?лтаны Шы??ысты? еліне бармай, Кенесары?а келіп ?осылды. Неліктен? Патша а?замны? жа?сылы?ын білмегендігінен бе, ?лде ?зіні? то?ал шешесі, Шы??ысты? анасы Ай?аным?а деген ?штігін ?мытпа?аны ма?.. Ай?аным демекші, оны осыдан жиырма бес жыл б?рын Петербургта к?ріп едім ?ой… Мар??м Бірінші Александр патшаны? ту?ан к?нгі тойында… Сол той?а арнал?ан балда с?лулы? жа?ынан Ай?анымнан еш ?йелді? аспа?аны ?лі есімде… О?ан ?зім секілді орыс- ты? жас офицеріні? б?рі ?ашы? болып ?ал?ан едік ?ой». Граф ?лденені есіне т?сіріп к?лімсіреді. «И?, с?йткен с?лу Ай?анымды ?ас?ырды? ?аншы?ындай тас ж?рек деп кім ойла?ан. Ханды??а ?зімен талас?ан У?лиді? ?лкен ?йелінен ту?ан ??байдолланы да, У?лиді? ту?ан а?асы Сартайды да Сібірге жер аударт?ан жо? па? — Перовский та?ы к?лімсіреді. — Алайда Бірінші Александр патшаны? сол тойын ?мір ба?и ?мыта алмаспын… Жетпіске таяп ?ал?ан У?ли ?зі секілді кіле? а? шашты шалдармен патша сарайыны? бір салонында карта ойнап отыр?анда, биді? д?л ?ызу ?стінде. Ай?анымды ?з ?йіме алып кетіп едім-ау! Ах, жасты? ша?, жасты? ша?, сен ?азір алыста?ы ай т?різдісі? ?ой, с?уле? бар, ?ызуы? жо?…
Ал сонда?ы мар??м Бірінші Александр ту?ан к?нгі балмен, ?ор?анышым Бірінші Николай патшаны? ту?ан к?ніне арнал?ан кешегі бал айырмасы ?андай? Жер мен к?ктей! Ал?аш?ы балда ?ылышты? ж?зіндей ?ылшылда?ан офицер едім, алдымда мен асатын сан ?ызы? ас?ар белдер бар болатын, бар болаша?ым мені к?тіп т?р еді ?ой… Ал кешегі балда ше?.. Шын ?ызы?ы артында ?ал?ан к?рілікке бас ие баста?ан жан секілді к?рінген жо?пын ба, салтанатты сарай бикештеріне… Ай?аным т?різді жас с?луды о?аша?а алып кетпек т?гіл, патша а?замны? к??ілдесі жез?кше Нинаны? ?зіліне ?зіл ?айтара алмай ?алдым ?ой… И?, и?, б?лені? б?рі осы ?зілден бастал?ан жо? па?.. С?йтті ?ой».
Василий Алексеевич т?нжырай ой?а кетті. Расында ол ойланатын ж?йттер к?п еді. Перовский ?о?ан?а ?зі бас?арып бар?ан До?ыз жыл?ы с?тсіз экспедициясыны? ?уресінен ??тыл?ан со?, биыл азыра? дем алып к??іл к?терейін деп жаз?ыт?рым патша а?замны? р??саты бойынша Петербургке келген. Жасты? ша? ?ткен жерді? ысты?ты?ы ?андай, осы тамаша астанада ?ш-т?рт ай серуендеп ?ал?ан. Енді ?айтам деп т?р?ан кезінде патша а?замны? бір ?ызыны? ту?ан к?ні болып, соны? балына ?атынас?ан. Балда ?ыдырып ж?ріп Бірінші Николай императоры мен оны? к??ілдес ?йелі, Петербургты? со??ы кезде ауыз?а іліне баста?ан с?луы Нина Макеевскаямен кездесіп ?ал?ан. Амандасып бол?аннан кейін сай?ал Нина:
— Ах, патша а?зам, сізді? ма?ан берген у?де?ізді орындамауы?ыз?а Василий Алексеевич те кін?лі ?ой деп ойлаймын, — деп к?лген.
Патша сарайы ?йелдеріні? м?ндай с?зді астарсыз айтпайтынын білетін Перовский дереу:
— ?афу еті?із. Егер м?ртебелі патша а?зам у?де берген болса, ол у?дені орындау ?шін Орынбор ?лкесіні? ?скери губернаторы граф Перовский ?з жанын пида етуге бар, — деп басын иген.
— Онда ?алай бол?аны? — С?лу Нина си?ырлана к?лген, — патша а?зам ма?ан осы той?а к?йлектікке б?хар д?риясын алдырам деп арнаулы керуен жібереді. Ал ол керуенді Ташкент т?бінде со?ыс аш?ан сізді? Кенесары с?лтаны?ыз тонайды… Б?л айып емес пе?
— Ол м?мкін емес. Кеше ?ана хабар алдым. Бесінші сентябрь к?ні Кенесары с?лтан ?зіні? Тор?ай ?зеніні? жа?асында?ы ордасында болатын.
— Орынбордан Арал те?ізіні? жа?асына дейін екі ай ж?ретін тек орыс генералдары ?ана, — деген Николай патша кекете, с?л ?аба?ын шытып. Б?нысы Перовскийді? Хиуа ханды?ына ?арсы отыз то?ызыншы жылы шы?ар?ан экспедициясыны? Арал те?ізіні? жа?асына екі айда ?зер бар?анын бетіне салы? ету, — ал ?ыр?ыз с?лтандары Тор?айдан т?рт мы? ?скермен жеті-а? к?нде Соза??а жетеді екен.
— ?афу еті?із, патша а?зам, мен сізді? ?алжы?ы?ыз?а т?сініп т?р?ам жо?. — Перовский басын ие т?скен.
— ?арама?ында?ы ?ыр?ыздарды? не істеп жат?анын, патша генералдарынан емес, генералдары патшасынан білетін бол?ан екен б?л ба?ытсыз Россияда. — Николай патша ?аба?ын т?йе т?скен. — Білмесе?із айтайын. Сіз ?ор?ан боп ж?рген Кенесары с?лтан осы жылы жетінші сентябрь к?ні ?зін хан деп жария- лап, соны? ??рметіне бір жетіден кейін ?о?ан ханды?ына ?арсы Ташкент т?бінде со?ыс аш?ан.
— Бекер болар… — деген Перовский сенерін де, сенбесін де білмей. ?йткені жа?ында ?ана ?зіні? орнында ?ал?ан генерал-майор Генстен хат ал?ан. Хатында ол адъютанты Гернні? Кенесары ордасынан бірінші сентябрьде ?айт?анын жазып «Ол жа?та б?рі тыныш, Кенесары бітімні? е? со??ы шешімін к?тіп ж?р» деген.
— Бекер! ?афу еті?із, ?адірлі Василий Алексеевич, б?гін ?ана ?о?ан ханы Шер?ліден шабарман келді. — Николай патша со??ы кезге дейін ?зіні? с?йеп ж?рген губернаторын біржолата жермен-жексен еткісі келмеді. Енді ол ж?зіне с?л шырай берді, — осы уа?ыт?а дейін князь Горчаковтан г?рі граф Перовскийді жа?ын санаса? онымыз Кенесарыны сіз хан етсін дегеніміз екен деп т?сінбе?із. «Бір патшалы?ты? ішінде екінші патшалы? болу?а м?мкін емес». Ж?не Индия, Ау?анстан, Орта Азияда а?ылшындар мен бізді? тілегіміз ?арама-?арсы келіп отыр?анда, Б??ар, ?о?ан, Хиуа ханды?тарымен сауда-сатты?ты, ?арым-?атынасты б?зу Россия империясыны? саясатына жатпайды. М?ны да ??ы?ыз. Демек, Кенесары ??гімесін бітіретін уа?ыт жетті. ?р губернатор ?з бетінше саясат ж?ргізуден еште?е ?нетін емес. Сонды?тан мен б?гін Чернышев мырза?а Сібір мен Орынбор губернаторлары тізе ?оса отырып, биыл жазда Кенесары ?оз?алысын біржолата ??ртатын болсын деген б?йры? бердім. Егер б?л міндетті орындай алмаймын десе?із…
— Б?рін де т?сіндім, — деп Перовский басын ие т?скен.
— Т?сінсе?із, к?п кешікпей Орынбор?а ж?ріп кетерсіз деп ойлаймын. — Патша а?зам басын изеп ?оштасты да, енді кідірмей, ?асында?ы с?лу келіншекті ?олты?тап кете бар?ан.
Нина Макеевская Со?ыс министрі Чернышевты? Николай патша?а жа?ындастыр?ан ?йелі екенін граф білетін. Ал сол Чернышевты? к?птен бері Перовскийді? орнына артиллерия генерал-майоры Обручевті ?ой?ысы келіп ж?ргенін де сезетін. Тек патша а?замны? ?зі Перовскийді с?йейтін бол?анды?тан «ауыстырайы?» деуге бата алмайтын. «Чернышев ойла?ан ма?сатына жа?ындап ?ал?ан секілді-ау» деді граф ішінен, патша а?замны? с?зінен ?зіне к?з ?арасты? ?згере баста?анын сезіп, «бір ?атын?а к?йлекке деген тор?аны? мезгілінде келмегені ?шін бір елді? та?дыры ?згеше шешілуі керек».
Перовский сол т?ні та? ата-а? Орынбор?а аттан?ан да суыт ж?ріп кеше жеткен. Келген бетінде-а? Генстен бол?ан уа?и?аны? аны?ын білген. Б?гін ?олданар шараны шешпек.
Кенесары ?оз?алысын басуды а?ылдаспа? бол?ан Перовский ?арама?ында?ы а?а с?лтандар?а «тез жетсін» деп ат шаптыр?ан. Ал барлы? жа?дайды толы? баяндауды генерал Генске тапсыр?ан. ?скери
