губернатор б?л баяндама?а бір т?улік ?ана уа?ыт берген. ?азір сол генерал Генсті к?тіп отыр?ан жайы бар.
— ?скери губернатор мырза, — деді есікті ашып хатшы-адъютанты а???ба келген бала жігіт, — генерал майор мырза келді.
— Кірсін.
?зын бойлы, ?ош?ар т?мсы?ты, ойлы, ?лкен к?зінде алтын пенснесі бар, ?скери адамнан г?рі о?ымыстылар?а к?бірек ??сас Генс ?йге кірді.
Графты? кабинеті Горчакты? кісі ?абылдайтын б?лмесіндей далиып жат?ан с?сты болмаса да, т?рт б?рышты ?жепт?уір ке? зал. Стол т?сында?ы патша а?замны? суретінен б?тен ?скери губернатор ??рмет т?татын Суворов, Кутузов секілді ата?ты орыс ?олбасшыларыны? ?ана бір-екі тас м?сіндері бар. Ж?мса? орынды?тар, дивандар б?рі алтын т?стес сары бар?ытпен тыстал?ан. ?абыр?ада Орынбор ?лкесіні? ?лкен картасы. Б?лме іші тол?ан кітап. Б?рышта?ы шкаф ішінде де, стол ?стінде де кіле? был?ары тысты жуан шы?армалар…
— Жа?сы жатып, ж?йлі т?рды?ыз ба, Василий Алексеевич, — деді Генс ?ол беріп амандасып, б?л екеуі к?птен келе жат?ан ?ріптес, серіктес адам бол- ?анды?тан араларында б?лендей ресми т?ртіп са?тала ?оймайтын, — жол со?ып таста?ан жа? па екен?..
— Жол со??анмен т?секте рахаттанып жататын кез болып т?р ма? — Перовский езу тартып к?лді де, тез орнынан т?регеліп, ?абыр?ада?ы картаны? алдына барды. — Уа?ытты бос?а ?ткізбейік, генерал мырза, сіз ма?ан алдымен Кенесары с?лтанны? ?арама?ында?ы елді? ?айсысы ?ай жерде, соны к?рсеті?ізші.
Генс б?рышта т?р?ан к?рсеткіш тая?ты алып с?йлей бастады.
— Б?л жа??а Кенесарыны? со?ынан к?шіп келген А?мола ж?не ?ар?аралы округтеріні? ?лке — Байдалы, Тыналы — ?арпы?, Алшын — Жа?албайлы, ?аракесек, Айт?ожа — ?арпы?, Т?бе — Темеш болыстары ?ара??м мен А???мны? т??ірегіндегі мына жайылымдар мен Жыланшы? ?зеніні? Тор?ай?а ??ятын са?асына орналасты. Ал Баянауыл округінен келген ?оз?ан, ?ойлыбай — Ша?ыр, ?аржас, Малай — ?ал?аман болыстары мен А?мола округіні? Тыналы — ?арпы?, Торай?ыр — ?ыпша? болыстарыны? ?ал?ан ауылдары Ба?аналы руымен ?осыла, мына ?ара Тор?ай ?зені бойына жайласты. Осы ?ара Тор?айды? жо?ар?ы т?сында, ж?рт «Орда тіккен» деп атай баста?ан жерде Кенесарыны? ?зіні? аулы т?р. Отыз сегізінші жылы Кенесарымен бірге к?терілген Орта ж?зді? Атбасар дуанына жататын мына Ар?ынаты ?лытау, Теріса??ан, ?айра?ты, Шойынды к?л, А? к?л ма?ын жайла?ан ?алы? Алтай — ?лке, Алтай — Байд?лі, Т?бет — Темеш, Тыналы — ?арпы?, Айт?ожа — ?арпы?, ?ойлыбай — Алтай, Алшын — Жа?албайлы рулары бізді? жеріміздегі Алшынмен бірігіп кетіп отыр. Міне к?рді?із бе, ?анша жер екенін? Генс картаны? д?л ортасын ?ома?ты етіп бір ойып ?тті, — б??ан мына Жайы?ты? к?ншы?ыс жа?ында?ы Жем, Елек, Ыр?ыз ?зендері мен Жыланды, М??ажар тауларыны? бауырын ?оныс еткен Кіші ж?зді? Табын, Тама, Шы?ылы?, Ш?мекей, Шекті, Т?рт?ара руларын ?осса?ыз ереуілшіл с?лтан ?арама?ында Франция мен Италия?а пара-пар бір ханды? ел болады.
Перовский карта?а ойлана к?з тастады.
— Та? ?алам, — деді ол с?л кідіре, — жайшылы?та аулы бір ?онып ?тетін жерге таласатын ?аза? рулары, Сібірден ?аптай к?шкен осыншама елге ?алай ?оныс берді?
— Расында, б?л та? ?алатын жа?дай, — Генс ойлана жауап ?айырды. — Кенесарыны? к?ші де осында емес пе? Ол Россия империясыны? отаршылы? саясатын ?мір бойы бытырап ж?рген ?аза? руларыны? басын ?осу?а пайдалана біліп отыр.
— Сонды?тан да оны ?аза?тар хан сайлады демексі? бе?
— «Кенесарыны жетінші сентябрь к?ні хан к?теріпті» деген хабарды ?ш к?ннен кейін мен де естідім. Сізді? аты?ыздан арнаулы кісі жіберіп, «б?л рас хабар ма?» деп с?ра? сал?анымда Кенесары: «бекер» деп жауап ?айырды. Б?л с?зге мен сендім. ?йткені «?ш ж?зді? адамдары Кенесарыны а? кигізге к?теріп хан сайлапты. Тор?ай бойында ?лан-асыр той болып жатыр», — деп ?о?ан бей?ам отыр?анда ол т?рт мы? ?скермен бір жеті ?тпей Соза?тан бір-а? шы?ты. Сонысына ?ара?анда «Кенесары хан болыпты» деген с?з ?улы?ы ма деймін. Не болса да аны?ын Герн мырза біліп келеді, ол алды??ы к?ні ж?ріп кетті.
— Бар ?аза?ты? басын ?осатын ханы? болдым демесе Соза??а неге барды?
— Тор?ай правителі Ахмет Жант?рин: «Кенесары Соза??а ?з бетімен бар?ан жо?. Ташкент ??шбегіне ?арсы бас к?терген Сыр бойын жайла?ан Ш?мекей, Т?рт?ара, Тама рулары оны ?о?ан ханды?ынан ??т?аруды с?рап ша?ырып отыр» дейді. Ал Сібір Таможный округіні? басты?ы: «Кенесары ?о?ан жеріне со??ы аласапыран кезде к?шіп кеткен Россия?а ба?ынатын ?ыр?ыз ауылдарын ?айтарып ?келуге ?тті» дейді. Егер б?л хабарлар?а ту?ан ?кесі ?асым т?рені ?о?ан ханы мен Ташкент ??шбегісіні? ?лтіргенін еске алса?, Азия еліні? д?ст?рі бойынша Кенесарыны? жау ж?ртын шабам деуі та? ?аларлы? іс емес.
— Кенесарыны? туыстарын ?лтірген М?деліхан мен Ташкент ??шбегі Бегдербек, Л?шк?рлар ?азір жо?. Онда М?деліханны? інісі момын Шер?ліхан. Ол бізге дос.
М?деліхан бая?ы Ташкенде то?ал шешесімен кездескеннен кейін, бір жыл ?тпей ?йленген болатын. Б?нысын к?пір ісі деп «?асапшы Н?расулла» атан?ан Б??ар ?мірі, биыл?ы жылы к?п ?скерімен кеп М?деліханды бауыздап, ал с?лу Ханпадшайымны? к?нтимесіне ?ор?асын ??йып ?лтірген-ді. Граф соны айтып т?р.
— Б??ар мен ?о?ан ханды?ыны? арасында?ы ?асты?ты пайдаланып, Кенесары елін босатып аламын десе осы кез е? ы??айлы кез. Кенесарыны? ?имылы осыны к?рсетеді… Ал ол Б??ар, ?о?ан, Хиуа хандарыны? біріні? де ?ол астына кіргісі келмейді. Оларды? ?аза? хал?ына жандары ашымайтынын, ?зін «бізге кел» деп ша?ырса, ханды?тарын Россиядан ?ор?айтын алды??ы шеп етіп пайдалануды ?ана к?здейтінін Кенесары жа?сы біледі. Сонды?тан да алды??ы жылы октябрь айында М?деліхан к?п сыйлы?пен ?дейі кісі жіберіп, ?о?ан ханды?ына к?ш дегенінде, Кенесарыны? к?нбей ?ал?аны ?зі?ізге аян. Ол Хиуа ханы Алла??л?а да к?нбеген. Б?л жа?дайлар туралы біз октябрь айында граф Нессельродеге арнаулы хат жаз?анбыз…
— Б?рі д?рыс. Кенесарыны? ?о?ан, Б??ар, Хиуа хандарыны? ?арама?ы т?гіл, Россия империясыны? да ?ол астына кіргісі келмейтінін білемін. Оны? ойы Россия берген тынышты?ты пайдаланып, ?о?ан ?арама?ында?ы ?аза?тарды ?зіне ?осып алу. С?йтіп барып ?аза? ханды?ын ??ру… Шамасы келсе Хиуа ханына ?арсы шы?ып ж?рген К?тібарды? Есетін де ?зіне ерту. Біра? Есет те, Сыр бойыны? батыры Жан?ожа да Кенесарыны? ?ол астында бол?ысы келмейді. Олар «Орта? ?гізден, о?аша б?зауды» жа?сы к?реді. Кенесары?а Кіші ж?зді? б?рі бірдей ?осылмай отыруына да осы себеп…
— Жан?ожа б?л жолы Кенесарымен тіл тауыпты. ?йтпесе бес мы? ?скері бар Соза? секілді к?шті бекіністі, Кенесары екі мы? ?скерімен ?алай алсын…
Перовский Генсті? с?зін б?ліп жіберді.
— Патша а?зам т?рт мы? ?скермен аттаныпты дейді ?ой Кенесарыны?
— Онысы рас. Біра? мынау Ш???ыр ??ды? т?біне ат шалдыр?ан ?скеріні? арасында дизентерия ауруы пайда болып екі мы?дай жауынгері ?рыс?а ?атынаса алмапты. Оны? орнына Жан?ожа батыр екі мы? ?скерімен келіп ?осылыпты.
— С?йтіп олар Соза?ты алып па?
— Алу?а таяу дейді. Б?гін ?рыс бастал?анына он к?н.
— ?ажап, — деді Перовский, — зе?біректі, бес мы? ?скері бар мы?ты бекіністі Кенесары т?рт мы? атты ?скерімен ?алай алма??
— ?иянат к?ріп ?орлан?ан ж?рт ?ашан да болса т?уекелшіл келеді. Бірі он?а татиды. Оны? ?стіне Кенесары секілді т?жірибелі ?олбасшысы болса… — Генс ой?а шом?андай с?л кідірді, — Кенесарыны? Соза?ты алатыны с?зсіз. Бекініс ?абыр?асына шы?атын ж?здеген баспалда? істетіпті. Ол баспалда?пен ?рмелейтін батырлар ?аза? жігіттеріні? арасында ?ашан да болса мы?дап табылады.
— С?з жо?, батыр халы?! — деді Перовский, — тек бастары бірікпейді. Ру-ру боп ?немі таласады да жатады. К?рінгенге ба?ынуларыны? бас себебіні? ?зі де осында… — Василий Алексеевич кенет карта?а б?рылды. Есіне патша а?замны? Кенесары Соза??а бір жетіні? ішінде жетіпті, деген с?зі т?сті. Ол картадан к?зін алмай, — орта жолда Бетпа?дала, атпенен осынау жерді олар ?алай бір жетіде алды? — деді.
Генс к?лді.
— Бір жеті емес, бес к?нні? ішінде, Кенесарыны? жетінші сентябрь к?ні ?лытау ма?ында бол?аны ха?. Оны хан сайлады ма, сайламады ма білмеймін, сол к?ні Алашаханны? ?абіріні? жанында с?лтанды ?олдайтын руды? бар а?са?ал, билеріні? жиналуы рас. Ал он екінші сентябрь к?ні ол аурудан сау ?ал?ан ?скерімен Соза?тан бір-а? шы?ты. Кенесарыны? к?шіні? ?зі осы шапша?ды?ында, ??лан, киік секілді ту?ан даласыны? ой-ш??ырын жа?сы білетіндігінде…
