— ?йтсе де бес к?нде… Перовский кенет карта?а ?айта б?рылды. — Сонда ол ?ай жолмен ж?рген? Бетпа?даладан ??с болып ?шып ?тті ме? ?аза?ты? Сыр?а баратын ескі жолы мынау Бал?аш к?лі жа?асы ар?ылы ?теді… Не болмаса ?ара??мды басып отырады. Біра? о?ан ат емес, т?йе керек.
— Кенесары б? жолы Алашаханны? б?дан т?рт ж?з жыл б?рын сал?ан ескі с?рлеуімен ж?ріпті. Оны ма?ан кеше бізге хат ?келген бір сарбазы айтты. Егер білгі?із келсе…
Перовскийді? есіне а? патшаны? ?зіні? Арал те?ізіне екі айда жеткені жайында?ы кекесіні та?ы т?сті. Ол ?аба?ын с?л шытты да, «к?рсет» деп басын изеді.
— Біріншіден, ол б?л жоры??а басшы етіп Ар?аны? батырларын емес, ??м кешіп ?йренген Ш?мекей, Табын, Т?рт?ара руларыны? та?даулы жігіттерін ал?ан… — Генс картаны? жанына келіп, оны ?зын к?рсеткішпен ш??ылай, сол жоры??а д?л ?зі ?атынас?андай т?птештеп с?йлеп кетті. — Олар мына ?ара Ке?гірдегі Алашахан мазарынан шы?ып, ?лытаудан ж?з отыз ша?ырымдай жердегі ?ара Жар?а келіп т?непті. Одан Сарысуды? ??майтты о? жа?ын жа?алап отырып, жиырма екі ша?ырымдай жердегі Таймас батырды? моласын басып, ?ыры? бес ша?ырым т?ратын мына ?ыз моласы деп аталатын т?с?а келіп азыра? ат шалдырыпты.
— Б?л ара ш?пке кедей, су?а жарыма?ан жер секілді ?ой?
— Д?рыс айтасыз, — деді Генс, — ?аза? жыл?ысы м?ндай жерде де оттай алады… Сосын жиырма жеті ша?ырымдай жердегі мына Сарт моласынан с?л т?менірек, Сарысуды? Тас?ткел деп аталатын т?сынан ?скер ар?ы бетке ?тіп бір т?непті… Та? ата ?алы? ?ол ?айта к?теріліп Сарысуды? сол жа? жа?асымен ж?ріп отырып, отыз ша?ырымдай жерде т?ратын ?ара ?ыпша? бейітіне келіп та?ы да ат шалдырыпты. Б?дан ?рі к?п кешікпей К?кжиде дейтін ?ркеш-?ркеш ??мды ??ір басталады. Б?л арада та?ыр сорда?ыдай емес, ?ркеш-?ркеш ша?ылдарды? арасында?ы сай, ойпаттарда ж?зген, жы??ыл, ше?гел, баялыш, сексеуіл ?седі. Кей жерлерінде биіктігі бес сажындай жиде а?аштары да шо?ырлана кездеседі. Анда-санда с?р?ылт т?стес кішкентай ?ояндар мен иреле?деген ша?ын с?р жыландар к?зге т?седі. О?та-текте ?йірімен айдаланы басына к?теріп сатырлай шап?ан ?ара ??йры?ты да к?руге болады. Осы ша?ылдарды? арасында?ы жерді ??лаш бойы ?азса?, т?щы су шы?ады. Осы арамен К?кжиде ?ойнауынан отыз ша?ырымдай жердегі Жаман ?ор?ан?а жетесі?.
— Б?л ?о?ан хандарыны? ?аза? жеріне сал?ан ал?аш?ы ?ор?аны ?ой? — деді Перовский ойлана.
— И?, — Генс ?лденені есіне т?сіргендей с?л кідірді де, ?айта с?йлеп кетті. — Б?л биіктігі т?рт, ?алы?ды?ы бір жарым кездей, т?рт б?рышты шым дуал. К?лдене?і жиырма бес сажындай, ?зынды?ы да сондай. Дуалды ?оршай тере?дігі ?ш жарым, к?лдене?і екі кездей ор ?азыл?ан. Бір кезде ?о?ан хандары б?л ?ор?анды ?аза?тардан керуен жолын ?ор?ау ?шін салса, со??ы кезде ?аза? ауылдарын шабу алдында то?тайтын бекінісі еткен. Осы Жаман ?ор?анда бір т?неп Кенесары ?олы ?рі ?арай ж?ріпті. Бархандар б?дан ?рі кішірейе т?седі, біра? мал оты жо?ты? ?асы. ?азса? ?лі де т?щы су шы?ады. Жаман ?ор?аннан Сарысуды? сол жа?ын жа?алай ?ызыл жы??ыл ар?ылы отыз бес ша?ырымдай жер ?ткеннен кейін Сандыбай?а ?штесіп ?ара Ке?гірден к?шіп кеткен Б?теш батырды? Телік?лдегі ?ыстауыны? ?стінен шы?асы?. Осы ?ыстаудан кейін, жаз-?ы-т?рым?ы ?ар суынан ?ана пайда болатын, Сарысу?а ??ятын, Бо?ты?арын деген жыл?а кездеседі. Егер соны? ??майтты жа?асымен ж?ріп отырса?, ?ыры? ша?ырымдай жердегі Айнамк?л деп аталатын к?гал ш?пті, ?амысты ?арасу?а кездесесі?. Одан ?рі ?арай Бетпа?дала басталады.
Генс с?л то?тап, карта?а ?арады да:
— ?мытып бара жатыр екенмін ?ой. Жаман ?ор?ан мен Б?теш ?ыстауыны? арасында мынау Ш???ыр ??ды? деп аталатын ?ш ??ды? жатыр. Б?л ??ды?тарды? суы т?щы, м?лдір, біра? ішінде шылау ш?п к?п. Оларда т?рлі микробтар, инфузориялар бар. Байтабын батыр бастап келе жат?ан ?ол ысты??а шыдай алмай осы ??ды?тар?а то?тап су ішкен екен, шетінен ауырыпты… — Ауыр?ан ?скеріні? к?бін ?ызыл жы??ыл бойына ?ыстау?а келген Найманны? Ба?аналы еліне Кенесары ?алдырып кетіпті.
Генсті? жас кезінде жа?рафиялы? экспедициямен осы араны сан кезгенін білетін Перовский оны? с?зін б?лген жо?. Тек ты?дауда болды.
— Бетпа?дала алыстан ?ара?ан адам?а, жан-жа?ынан он бес сажындай биіктене к?теріліп бір т?тас?ан ?ызыл к?ре? жар секілденіп к?рінеді. Ал?аш?ы к?рген кісіге ол бір т?рлі суы?, с?сты… — Тек ішіне кіргенде ?ана аздап к??ілі? орны??андай болады. С?йтсе де ?шы-?иыры жо? та?ыр адамны? з?ресін алмай ?оймайды, — деді Генс с?зін ?айта бастап, — осындай ешбір ?сімдігі жо? ??м мен та?ырды басып ж?ріп отырса? жетпіс ша?ырымдай ?ткенде Теріса??ан деген суы ??м?а сі?іп кеткен сай?а кездесесі?. Одан жиырма ша?ырымдай жерде алды?да Айдарлы ??м сайы жатады. Б?л арада оша?ан, т?йе жапыра? секілді азда?ан ?сімдік кездеседі. Д?л осы жерде Шы?ырау деп аталатын тере? ??ды? бар. Суы мол. Біра? Кенесары ?скері б?л ара?а кідірмей, болдыра баста?ан аттарына т?ркмендерше ?ойды? ??йры?ын жегізіп…
— ?у далада ??йры?ты ?айдан алып ж?р? — деді Перовский, — ?лде б?л арада ел бар ма?
— Жо?. Олар ж?з ат?а ж?з ?ой та?ып алып ж?ріпті… Содан Бетпа?даланы к?ктей ж?з жиырма ша?ырымдай жер ?ткенде к?лдене?дей кездесетін Шу ?зеніні? Бес??лан деп аталатын ?ткеліне келіп то?тапты. Ар жа?ында Сырдария жері. Біра? ?лі де ??м, ?лі де та?ыр. Суы ащы, ш?бі аз. Бес??ланнан он алты ша?ырымдай жерде А?жайы?тан к?лі бар. Б? да ащы к?л. Одан Иней мен ??лан ?аба? адырларын басып отырып он жеті — он сегіз ша?ырымдай жердегі мына ?ос??ды??а келесі?. Б?ны? да суы ащы, ш?бі мардымсыз. ?ос??ды?тан отыз ша?ырым барханды ??мды басып отырып, мына сусыз Ш?бар деген сайды? бойында?ы Жаман??ды??а жетесі?. Б?ны? суы с?л т?щылау, біра? т?йе болмаса жыл?ы ішуге келмейді. Б?дан жиырма бес ша?ырымдай жерде Берді би моласы бар. Б?л арада т?щы сулы кішкентай сай бар. Жа?асында азын-аула? ?сімдік те жо? емес. Кенесары ?олы Бес??лан ?ткелінен кейін кідірмей ж?ріп отырып, то?сан ша?ырым ??мды, ш?лді жерді к?нні? ысты?ына ?арамай бір-а? к?нде ал?ан. Осы кейде Берді би моласы, кейде ??л деп аталатын сайда ат шалдырып, ?здері т?ні бойы тыны?ып, та? ата ар жа?ында жиырма бес ша?ырым жердегі Соза?ты? т?бінен бір-а? шы??ан. К?н шы?пай бекіністі ?оршап алыпты. Соза? дат?асы Бабажан тіпті ?аннен-?аперсіз жатса керек, бір н?кері келіп «жау келіп ?алды, т?ры?ыз!» десе, «Соза??а Кенесарыдан б?тен жан бата алмайды. Кенесары ?айда, Соза? ?айда!» деп жауап беріпті. Н?кері: «Келген сол Кенесарыны? ?зі!» — десе, «Шыра?ым, жыла?ысы келген бала ?кесіні? са?алымен ойнайды. ?лытауда ханды?ын тойлап жат?ан Кенесары ??с болып ?шып келмесе, ?айдан келеді, ойыны?ды ?ой!» — деп а?ырыпты.
Перовский езу тартып к?лді.
— ?лытаудан Соза??а дейін алты ж?з ша?ырымдай ??мды, ш?лді жерді бес к?нде ?тіпті деген с?зге Бабажан т?гіл, мен де сенбес едім. Тек м?ндай ж?ріске к?ніне ж?з жиырма ша?ырым жер алатын ?аза? аты ?ана жарайды.
— ?аза? жігіттері ше? — Генс те к?лді. — Ал?аш?ы саяхатымда салт ат?а мінемін деп мені? де артым ойылып ?ал?ан. — Генерал-майор ?азір ?аза? ?лкесін отарлау?а келген жан секілді емес, ?аза? жерін зерттеуге келген ?арапайым ?алым т?різді. — Біра? сол жолы мен б?л халы?ты? к?п этнографиялы? материалдарын, ертегі, дастандарын ?те к?п жазып алдым… — Кенет ол Перовскийге к?лімсірей ?арады, — сіз Шу ?зеніні? мына ?ткелін Бес??лан, ал мына т?белерді Иней, ?абан деп неге атайтынын естігені?із бар ма?
Орынбор шекара бас?армасыны? басты?ы генерал-майор Генсті? со?ыстан к?рі, тарихи, этнографиялы? жа?дайды с?йе ??гіме ететінін білетін Перовский, іс жайында с?йлесуге асы?ып т?рса да, оны? к??ілін ?алдыр?ысы келмей:
— Білмеймін, — деді, — біра? білетін адамны? с?зін ты?дау?а бармын…
?азір а?ызын ты?дау?а ы?ылас ?ойып т?р?ан осы ж?мса? мінезді к?рінген граф Перовскийді?, осыдан он екі жыл ?ткеннен кейін, ?алы? ?олмен келіп, ?аза? даласын ?ан?а батырып А?мешітті алатынын кім білген! Генс жолдасыны? ы?ыласына риза болып Бес??лан туралы б?дан отыз жыл б?рын жазып ал?ан а?ызын айтып берді.
— Алашаханны? жа?сы к?ретін баласын та?ы ??лан ?йірі басып ?лтіріпті, — деді Генс а?ызды есіне т?сіре, — ?атты ?апалан?ан ?рі мейлінше ашулан?ан хан, ??лан біткенді ?ыруды б?йырады. Кімде-кім оларды ?ырып бітірсе со?ан ?ажайып к?п сыйлы? пен е? с?лу кіші ?ызын бермекші болады. Домбыла? деген батыр ханны? тілегін орындаймын деп у?де береді. ?зіні? Иней, ?абан деген ж?йрік аттарын мініп ??ландарды ?уады, ?айда ?ашса да ?оймай бейшараларды ?ырады. А?ырында бес-а? ??лан ?алады. Олар Шу ?зенінен ?тіп ??м?а ?ашады. Осы ??ландарды? Шудан ?ткен жерін Бес??лан дейді. ??м?а ?уып шы??ан батырды? аттарыны? жете алмай зоры?ып ?лген жерлерін Иней, ?абан деп атапты. Ханны? ?ызын алам деп ??м арасында ?а??ып ?лген Домбыла? батырды? моласы деп ?аза?тар Шуды? теріскей жа?ында?ы моланы к?рсетеді… Расында да б?л мола тым к?не… О?ан сенуге де болады.
