— ?аза? жерінде не к?п, мола к?п. Ж?не б?ріні? де аты бар. Жа?сы к?рген адамын атаусыз тастамайды, — деді Перовский, — ?лген со? бізге де жер атын ?ояр ма екен? — Кенет ол ?олын сілтеді, — мейлі, ?лгеннен кейін не десе о десін… Ал ?зірге… тірі ж?рген кезімізде патша а?зам алдында?ы борышымызды д?рыс ат?аралы?. — Енді Перовский с?зін т?жыра с?йледі, — е? алдымен Б?хар ханы мен ?о?ан ханыны? арасында?ы со?ыс?а неге кірісті, сол жайында Кенесарыдан т?сінік с?ра?ыз. Ал Кенесарыны? б?л ісі Россия империясыны? о?т?стіктегі сауда-сатты? ж?мысына орасан зиян келтіреді. Сонды?тан бізді? хатымызды алысымен ?о?ан ханды?ына ?арсы ?рысын тыйып, Россия жеріне тез ?айтатын болсын.
— Б??ан Кенесары с?лтан ренжімей ме? «?з бетіммен ?имылдау?а м?мкіндік бергілері келмейді екен», деп ойлап ?алмай ма?
— Ойласа ойласын. Б?йту е? алдымен Кенесарыны? ?з басы ?шін керек. Россия патшалы?ына ?з еркімен ба?ыну деген с?з, ?з еркіменен жауларынан кек алу деген с?з емес. Россия патшалы?ына ба?ыну, тек Россия м?ддесін ?ана к?здеп ?ана ?мір с?ру. М?ны Кенесары д??адай жаттап алу?а тиісті.
— Жа?сы.
Генс с?л ойланып т?рды да, стол ?стінде жат?ан ?зіні? папкасынан бір ?а?азды алып Перовскийге ?сынды.
— Б?л не?
— Мені? хатыма Кенесарыны? жауабы.
Перовский мен Кенесарыны? бітімге келгенін естісе де Батыс Сібір генерал-губернаторы шекарада?ы Кенесары?а жататын ауылдарды шабуын то?татпа?ан. «?асым т?ре ?ара?шылары Россия?а ба?ындым деп ??р алдап ж?р, ал д?рысында патша?а ?арсы ?рекетін к?шейтуде», — деп со?ыс министрі Чернышевке арыз да еткен. ?бден ызалан?ан Горчаков ?зіні? бір хатында Перовскийге: «Кенесарыны Сібір шекаралы?ынан м?лдем алып кет, не болмаса ма?ан оны ?зіні? ?ясында ??рту?а р??сат ет», — деп жаз?ан. Б??ан Перовский: «С?лтанды кін?лі деген ?орытынды?а келе алмаймын, ?йткені ол Орынбор?а ?ара?аннан бері, ?ол астымда?ы ж?ртты ашуландырар ешбір іс істеп ж?рген жо?. Оны ел тонады деген с?з бір-екі казакты? к?рсетуіне ?ана негізделген. Б?л д?дамал ку?ліктер Кенесарыны? айыпты екенін д?лелдей алмайды» — деп жауап берген. Біра? Орынбор шекара комиссиясыны? председателі генерал Генс аны?ына жеткісі келіп, «Горчаковты? сізге та?ып отыр?ан кін?сі рас па?» — деп Кенесары?а т?сінік беруін с?рап арнаулы хат жіберген.
?азір Генсті? Перовскийге берген ?а?азы сол хат?а ?айтар?ан с?лтанны? жауабы еді.
Перовский ?а?азды алып даусын шы?ара о?и бастады:
— «Патша а?зам берген манифестен кейін мен Россия?а ?арсы ?ол к?терген емеспін. Б? жа?ынан адал екеніме бір ??дайды? ?зі ку?. Жауларым мені сізді? алды?ызда ?арала?ылары келеді. Егер керек десе?іздер, ?кімет алдында ?зімні? тіпті кін?сіз екенімді д?лелдеп шы?у?а бармын. Жауларым мені ?те жек к?реді, мені? сіздермен тату бол?анымды к?ргілері келмейді», — Перовский ?а?азды Генске ?айтарып берді, Кенесары шынын айтып т?р?аны с?зсіз. Біра? жауы тым к?п… Т?бі оны? жазы?ы болмаса да жазы?ты етеді. Б?ны тек князь Горчаков ?ана емес, е? алдымен ?аза? с?лтандарыны? ?здері-а? ат?арып шы?ады.
— Сонды?тан да Кенесары сегіз адамды ?зіне ?те ?ас санайды. Ал?аш?ы жаз?ан хаттарыны? бірінде солай деген..
— Кім-кім сонда олар?
— Батыс Сібір генерал-губернаторлы?ына жататын ??дайменді ?лы ?о?ыр??лжа, К?шік ?лы ??лжан, Кішкентай ?лы А??ош?ар, Жау?ашар, бізді? Орынбор губерниясына жататын Жант?ре ?лы Ахмет, Жаппасты? биі хорунжий Жан?абыл, Жа?албайлы биі К?кір, Соза? дат?асы Бабажан… Б?ларды ол тек ?аза?ты Россия мен ?о?ан?а сатты деп жек к?рмейді, ?з бастарыны? ?амы ?шін елге тым ?аталды?тарын да еске алады. Ж?не ?зге с?лтандардай, байлардай б?л сегізі Кенесары жа?ына шы?ып к?рген емес, к?терілісшілерді? шЇу дегеннен-а? табан тірескен жаулары. ?сіресе ?о?ыр??лжа мен Ахмет.
— Б?л екеуіні? жан аяспас жау болатындары да т?сінікті, Кенесары Батыс Сібірдегі ереуілін ?о?ыр??лжа а?а с?лтан болып отыр?ан А?мола приказын шабудан бастаса, Орынбор жерінде с?лтан- правитель Ахмет Жант?ринні? еншісіне тиген Тор?ай, Ыр?ыз ?зендеріні? бойына туын тігіп отыр.
— Кенесарыны? да тістескен жауы осы екеуі. ?зге с?лтандарды жек к?рсе де, ел бірлігін са?таймын деп, немесе ?з жа?ына тарту?а тырысып онша тие ?оймайды. Ал б?л екеуіні? атын естігенде… — Генс с?л езу тартты, — Кенесары ?з ордасында отыр?анны? ?зінде де, ?ылышын ?ынабынан суырып алады деседі к?рген ж?рт.
— Тым ашулы екен. Т?бі Кенесары б?л екеуіні? басын ж?тпай тынбас!
— М?мкін б?л екеуі Кенесарыны? басын ж?тар?
— Ол м?мкін емес. Кенесары ?лсе, бізді? ?олымыздан, не ?о?ан, Хиуа ханды?ы секілді б?тен ж?ртты? ?олынан ?леді. ?ара ?аза? ?аза?ты? Россия?а ба?ын?аны тиімді екенін, т?бі б?ны? прогрестік ма?ызы бар іс екенін ?айдан білсін, т?уелсіздігімізді, елдігімізді ??ртты, жерімізді алып жатыр деп ?ана ??ады. Кімде-кім оны? сол т?уелсіздігін, жерін Россия?а, немесе ?о?ан, Хиуа?а ?перуге к?мектессе, сол — ?ара халы?ты? жауы. ?о?ыр??лжа мен Ахмет сол жауыны? е? бастылары, реті келсе ?аза?ты? екі жігітіні? бірі оларды бауыздай салудан тайынбайды. Осы Ахметті? ?кесі Жант?рені бір мы? сегіз ж?з он т?ртінші жылы К?тібар батыр баста?ан к?терілісте, ?зіні? артында келе жат?ан ?арадан шы??ан к?зетшісі найзамен т?йреп ?лтірген. — Перовский с?л ойланды да ?айта с?йледі, — ал Кенесары сол ?ара халы?ты? к?біні? т?сінігінше еліні?, жеріні? ?ор?аны. Оны к?зіні? ?арашы?ындай са?тайды. Сонды?тан да ?аш?ын баш??рт Кенесары ?арауылыны? басты?ы…
Перовский оны? атын есіне т?сіре алмай с?л кідірді.
— Батырм?ратты айтасыз ба?
— И?. Сол Батырм?ратты? с?лтан?а т?ніп келген ?ылышты жала?аш ?олымен ?стай алуы — на?ыз ерлік емес пе?! Б?ндай жан?иярлы? тек шын берілген адамнан шы?ады. Ал мыл?ау ??лы ?ара?лек Кенесарыны? жауырынына ?рмелеп шы?ып ?ал?ан жыланды жала?аш ?олымен ла?тырып жіберем деп, к?птей боп ісіп кетіп, бір жеті жатыпты. Бір білгір балгерді? емдеуіні? ар?асында ?зер тірі ?алыпты. — Перовский басын шай?ады, — жо?, Кенесарыдай батыр, Махамбеттей а?ын адамын халы? с?лтандарына оп-о?ай бере ?оймайды. Егер Кенесары жау ?олынан ?аза табар болса, оны? ажалы бас?а ?лттан келеді.
Осы кезде Перовскийді? адъютанты есіктен кіріп:
— С?лтан-правитель Ахмет Жант?рин, — деді, — сізді? ша?ыруы?ызбен келіп т?р.
Орынбор ?скери губернаторлы?ына жататын Жайы?ты? к?ншы?ыс жа?ын бас?аратын Жант?ре ?лы Ахмет, Жант?ре ?лы Арыстан, Айшуа? ?лы Байм?хамед с?лтан-правитель Перовскиймен ауыз жалас?ан дос. Олар «Кенесарыны Орынбор жерінен ?уу керек, егер ?зі?ізді? ?скері?із жетпейтін болса, біз ж?рдемдесейік» деп сан айт?ан. Біра? б??ан Перовский к?нбеген. Орынбор ма?ында?ы м?жы?тар к?терілген аласапыран кезде, ?аза?тармен ?ырылысуды д?рыс к?рмеген. «Россия империясына ?ара?ан ?аза?тарды, Ахмет пе, Арыстан ба, Кенесары ма, ?ай с?лтан бас?арса да, б?рібір, тек бізге ба?ынып тыныш ж?рсе бол?аны емес пе», — деп ойла?ан.
Патша а?зам с?зінен кейін Перовский кеше ?ш с?лтан-правительді ша?ыру?а м?жб?р болды. ?андай генерал бол?анмен патша а?замны? жарлы?ын орындамайтын ??діреті ?айсы, егер со?ыс министрі Чернышев «Горчаковпен ?осылып Кенесарыны ??рты?дар» деп шын б?йры? беріп ?алса, ?олында сол б?йры?ты орындарлы? ?андай к?ш барын білгісі келген. С?лтан-правительді? ша?ырыл?ан себептері де осы еді.
— Арыстан мен Байм?хамед с?лтандар келген жо? па?
— ?зір келген жо?.
— Онда Ахмет Жант?рин кірсін.
?йге Ахмет кірді. Б?л бойша?дау келген, ке? танау, с?зеген б??аны? к?зіндей шатына?ан ?лкен к?зді, ?ара с?р, орта жастан асы??ырап бара жат- ?ан кісі. Иы?ында Россия ?скеріні? подполковниктік погоны бар. Орысша о?ы?ан, кезінде Орынборда?ы Неплюевты? ?скери училищесін бітірген. Ол ?скерше амандасып, ?олын к?теріп есік алдында т?ра ?алды.
— Подполковник Жант?рин сізді? ша?ыруы?ызбен келді, генерал мырза.
— Жо?ары шы?ы?ыз, с?лтан-правитель.
Б?лар ?ол алысып амандас?аннан кейін, Перовский бірден ша?ыр?ан шар-уасына кірісті.
— С?лтан Ахмет, сіз Кенесарыны? ?азір ?о?ан жерінде со?ысып жат?анын білесіз ?ой?
— ?рине.
— Кенесары ?о?ан ханымен неге со?ысып жатыр? Сіз б?л жайында не естіді?із? М?мкін, Хиуа ханыны? ?тінішін орындап, Б?хар ханын же?іп бер- мек пе?
