— Кенесары ондай а?ыма? емес. М?деліханды ?лтіріп Н?расулла ?о?анды ?зіне ба?ындыр?аннан кейін Кенесары Хиуа ханымен ?о?анда?ы ?аза? жерін са?ан алып беремін деп астыртын с?з ж?ргізген. Онда?ы ойы Б?хар ханы Н?расулла тым к?шейіп кетпес ?шін Б?хар мен Хиуа арасын шатыстыру. Кенесары?а тарту?а к?міс ер-то?ымды ар?ыма? пен он бес мылты? жіберген Хиуа ханы Алла??л, Кенесары мені? жа?ымда болады екен деп Б?хар?а ?арсы со?ыс ашты. Біра? б?л со?ысты? ?ызы?ын ?о?ан к?рді, Хиуа мен Б?хар ?ырылысып жат?анда, биыл ?о?ан ?аласыны? адамдары к?теріліске шы?ып, ?о?аннан б?харлы?тарды ?уып, М?деліханны? туысы Шер?ліні хан етіп к?терді. М?ны к?рген Кенесары ?о?ан ханды?ын ?айтадан к?шейіп кеткенше, Ташкент ??шбегісіні? ?арама?ында?ы жеті мы? ша?ыра? ?аза? аулын ?зіме ?осып алайын деп, осы айды? он бесінде т?рт мы? ?олмен Ташкентке ?арай аттанды. Мені? хабаршымны? айтуы бойынша, Кенесары ?азірді? ?зінде-а? Жа?а?ор?ан, Ж?лек, А?мешітті басып ал?ан к?рінеді. Б? к?нде ?рыс Соза?та ж?ріп жатыр деседі. Кенесары босат?ан кей ?аза? ауылдары бері ?арай к?ше баста?ан т?різді.
— Б?дан бізге келер ?андай зиян бар? — деді Перовский Генске ?арап, — бір мы? сегіз ж?з отыз т?ртінші жылы ?асым т?рені? баласы Саржан Россия империясы ?арама?ынан ?ыры? мы? ?йлік ?ыруар елді алып ?ашса, б?гін ?асым т?рені? екінші баласы Кенесары с?лтан сол ?ыры? мы?нан ?о?ан ханды?ыны? ?арама?ында ?ал?ан жеті мы? ?йді кейін ?айтарамын деп со?ыс ашуда. Б?л Россия империясыны? же?ісі емес пе?
— Жо?, б?л Кенесары с?лтанны? же?ісі, — деді кенет т?нжырап кеткен Ахмет, — ?азір оны? ?арама?ында Найман, Ба?аналы, Ар?ын, Табын, Тама, Шекті, Ш?мекей, Байба?ты, ?ыпша? рулары бес мы? ауыл, яки екі ж?з елу мы? ша?ыра? болса, о?ан ?о?ан ханды?ынан жеті мы? ша?ыра? к?шіп келіп та?ы ?осылса ?анша к?ш жинал?аны? Ал, Кенесары тірі т?р?анында Россия?а дос болмайды.
— Неге?
— Оны? к?ксегені Абылайды? заманы. Бар ?аза??а ?зі хан болма?!…
— Жарайды, — деді Генс, — Кенесары ханды?ты к?ксесін, ал сонда… — генерал-майор ?аба?ын с?л шытты, — жа?а ?зі? айтты? ?ой, оны? ?арама?ында екі ж?з елу мы? ?й бар деп, ?р ?йде т?рт адамнан болсын… Сонда бір миллиондай кісі бір Кенесарыны хан етеміз деп бізбен к?реске шы?ып ж?р ме? Осыншама адамды ?ор?ытып со?ы?нан ергізе алмайсы?. Жо?, Ахмет с?лтан, м?нда?ы ??гіме ?лде?айда тере?де. ?лгі миллион адамны? а? патша?а ?арсы наразылы?ы мен Кенесарыны? хан болсам деген арманы ?штасып жатыр. М?ндай жа?дайда біз Кенесарыны емес, ?лде адасып, ?лде шауып алады деп ?ор?ып сол с?лтанны? со?ынан еріп ж?рген ж?ртты еске алу?а тиістіміз. Кенесарыны ??ртамыз деп миллион адамды ??рту?а болады ма?
— Болады! Неге болмайды?! — деді кенет Ахмет ?аттыра? дауыстап жіберіп.
— ?зі?мен бір ту?ан ?аза?ы? болса да ма?
— Мейлі. ?аза?ым болсын, ш?ршітім болсын. Айт?аныма к?ніп, айда?аныма ж?рмейді екен, ?ырып тастау керек!.
Генс о?ан ренжи ?арады. Алдында т?р?ан адам, кенет генерал?а адам емес, ?ан ??мар ?ор?ау секілді болып к?рініп кетті. «Халы?ты бос?а ?ырмау керек» деп ?лтымыз б?лек біз ара т?скіміз келеді, ал мынау… Генс кенет Ахметке «Халы? сендей с?лтандарды неге жек к?ретіні енді т?сінікті болды. ?ке? Айшуа? ханны? баласы Жант?рені халы? ?лтіріп еді. Бай?а, Ахмет, сені? де ажалы? халы? ?а?арынан келмесін!» — дегісі келіп кетті. Біра? Перовский б?рыныра?:
— Жарайды, біз мына генерал мырза екеуміз Кенесарыны ?зімізге ?ан т?кпей ба?ындыруды ж?н к?ріп едік, — деді. — Егер ондай м?мкіншілік болмайды екен, — к?ш ж?мсау?а да бармыз. Сонда Кенесары жаса?ын тал?андау?а ?лдері? жете ме?
?уан?аннан Ахметті? к?зі жар? ете ?алды.
— ?бден жетеді. Кенесарыда ?азір сегіз мы?дай атты ?скер болса, мына біз Жант?рені? с?лтан- правитель екі баласы Ахмет пен Арыстан ?ш мы? жауынгер ?арсы ?оя аламыз. Жант?рені? інісі с?лтан- правитель Байм?хамед екі мы? адам береді. Жаппас ?лы Жан?абылдан, Кенесары?а ?осылмай ?ал?ан Ор бойында?ы Т?рт?ара, Жа?албайлы руларыны? биі К?кір, Би?ажаннан мы? адамнан шы?ады. Кенесарыны? ?асы ?ыпша? биі Жа?быршыны? Бал?ожасы мы? сыпай берсе… Сонда ?анша болды?? То?ыз мы? ба? Б??ан Орынбор ?скери губернаторы екі мы? солдат ?осса, ??лшынып отыр?ан Батыс Сібір ?скерісіз-а? Кенесарыны биыл к?зде жо? етуге болады. Тек р??сат етілсін.
— Жа?сы, — деді кенет Перовский, — ?зге с?лтандар келсін. Кешке ке?еселік. Жолдан шарша?ан шы?арсыз, ?зірге тыны?а т?ры?ыз.
Ахмет шы?ып кеткеннен кейін Перовский:
— К?рді? бе, м?ртебелі досым, — деді Генске, — ?аза? жерінде феодалды?, рулы? д?ст?рді? ?андай мы?ты екенін? ?р с?лтан, би ?арама?ында?ы руластарыны? жігітін ?з солдаттарындай ж?мсай алады. ?аза? та бір, ?ой да бір, тек алдарына т?сетін серкесі болсын!
— Жо?, — деді Генс ?аба?ын с?л шытып, — ?аза? дарынды халы?, батыр халы?, ?тте? ба?ытсыз халы?.
Перовский жауап ?айыр?анша адъютант та?ы ?йге кірді.
— Генерал мырза, — деді ол ?лденеге с?л ?ызарып, — ?аза?ты? тамаша екі с?лу ?ызы келіп т?р. Кет десем, сізге кірмей кетпейміз дейді. Бірі орысша судай біледі.
Перовский мен Генс біріне-бірі ?арады. ?аза? ?ызыны? орысша с?йлеуі екеуіне де та? д?ние.
— Кірсін, — деді Василий Алексеевич.
«?ыз» деген с?з жас кезінде бозбалашылы?ты басынан к?п ?ткізген Перовскийге жылы тиді ме, ол еріксіз жа?асын ж?ндеп, тікірейген сар?ылт м?ртыны? ?шын с?л шиыршы?тай ?деміледі. Генс пен Перовский біріне-бірі ?арап к?ліп жіберді. Ж?йрік ат шаппаса да ?ырындайды деген.
Осы кезде ?йге с?ндене киінген екі ?ыз кірді. Біріні? басында с?укеле, сонысына ?ара?анда жас т?скен келіншек секілді. ?стеріндегі киімдері бай ?ыздарынікіндей тор?а мен д?рия болмаса да, к?з тартарлы?тай ?демі. ?ызыл шибар?ыт ?амзол, ая?тарында ?ыз?ылт к?ким? етік, а? патсайы шытырман к?йлек. Келіншекті? ?асында?ы ?ызды? басында ?ызыл т?лкі ?кілі б?рік, белдеріндегі к?міс белбеу б?ларды? Ар?адан шы??андарын а??артады.
— Сау саламатсыздар ма, м?ртебелі генерал мырзалар, — деді с?укелелі, шашы жерге т?скен келіншек. ?асында?ы ?ыз орысша білмегендіктен ескі Ар?а д?ст?ріменен екі ?олын кеудесіне апарып, басын иді.
— ?здері?із де амансыздар ма, ?ара?тарым? — Генс бірінші болып аман- дасты. — ?айдан ж?рсі?дер! Аттары? кім?
— Мені? атым — Алтыншаш, жанымда?ы ?ызды? аты К?міс. Кенесары аулынанбыз, — келіншек орысты? таза тілімен т?сінік берді.
?аза? ?ызыны? орысша осыншама ?демі с?йлегеніне та? ?ал?ан Генс:
— Орысшаны ?айдан ?йренді?? — деді.
Алтыншаш ?кесі Тайжанды ат?аннан кейін ?алай орыс арасына т?скенінен бастап, е? а?ыры Кенесары батыры Байтабын?а ерге шы??анына шейін жасырмай, бар ?мірбаянын ?демі орыс тілімен айтып берді. Орысша с?йлеп т?р?ан кімні? ?ызы екенін енді ???ан Перовский;
— Бізде ?андай шаруа? бар? — деп с?рады.
— ??рметті генерал, сізді ?ділетті жан деген со? келіп т?рмын, — деді ол кенет к?зіне келген жасын с?ртіп, — ?ткен жылы Кенесары с?лтанны? айдалып кеткен бар туыс-жа?ынына патша а?замны? амнистиясын алып берді?із… Мені? ондай ?лкен тілекті сізден талап етер ?а?ым жо?, тек ая?ыз деп ?тінемін… Е? болмаса Туринскіге жер аударыл?ан а?а-інілерім мен апа-сі?лілерімні? аманды?ын білдіріп бері?із…
Генс к?зінен жасы сор?алап т?р?ан келіншекті аяп, теріс б?рылып кетті.
Ал Перовский:
— Жаны?да?ы баланы? ?андай шаруасы бар? — деді Алтыншашты? ?тінішіне бірден жауап бере ?оймай, сылтауратып.
Алтыншаш К?місті? де басынан ?ткен уа?и?аны жасырмай тегіс айтып кел- ді де:
— Б? да сіздерді ?делетті дегенге, ?о?ыр??лжа а?а с?лтанны? ?стінен ша?ым айтып келіп т?р. Осындай озбырлы? істеген адам ешбір жаза тартпай кете бере ме дейді. ?кесі ?бдіуа?итты да сол ?о?ыр??лжа сыпайлары ?лтірді.
— ?андай айуанды?! — деді Генс К?місті аяп кетіп француз тілінде.
— И?, дала за?ы айуанды?пен шектес келеді! — деді Перовский де французша жауап ?айырып.
