Алтыншаш еле? ете ?алды. Ол французша да білетін. Алтыншашты ?ызметші ?ыз етіп ?йіне ал?ан генерал-майор Фондерсон орысты? а?с?йектерінен болатын. Олар ?й-іштері боп к?бінесе французша с?йлесетін. Жетім ?ыз Алтын- шаш?а бес жылды? ішінде амал жо?, жат тілді де ?йренуге тура келген.
Алтыншашты? еле? еткенін а??арып ?ал?ан Перовский:
— Сен немене, француз тілін де білесі? бе? — деді.
Алтыншаш генералдарды? ?зара с?здеріні? ку?сі бол?ысы келмеді.
— Жо?… — деп т?мен ?арады…
— Онда неге еле? ете ?алды??
— С?здері?ізге т?сінбеген со? та?дан?аным ?ой…
— ?…
Француз тілін білмеймін дегенінен Алтыншаш со?ынан к?п пайда к?рді. Генералдарды? сан ??пия сырларын естіп, Кенесары?а ?арсы ?олданылма?шы шараларды к?ні б?рын біліп отырды.
— Б?ларды? ?тінішіне ?андай жауап беруге болады? — деді Генс Перовскийге та?ы да француз тілінде.
— Мына келіншекті? ?кесі ж?нінде патша а?зам?а жазып, не болмаса со?ыс министрі Чернышев ар?ылы бірдеме білуге болар. Ал ?о?ыр??лжа?а не істейсі?? Ол Горчаковты? ?арама?ында?ы адам ?ой… ?ыс?асы, ?тініштері?ді а?ылдасып к?рерміз деп шы?арып салу керек.
— Б?лар екінші рет ?айта келе ала ма?.. Біздерді де алдамшы жандар екен ?ой деген ойда ?мір-ба?и кетпей ме.
— Алдамшы жандар екенімізді бірден білгеннен к?рі, со?ынан білгендері д?рыс емеc пе? — Перовский езу тартып к?лді. — ?йткені бізге де, олар?а да же?іл тиеді.
— Жо?, — деді Генс, — Б?лар екеумізді орыс генералдары деп сенім т?тып келіп т?р. Мен б?ларды сіз айт?андай алдап шы?ара сала алмаймын…
— Сонда не істемексіз?
— Азия ісі департаменті ар?ылы мына ?ызды? туыстарыны? ?айда екенін білуге тырысамын, ал ?о?ыр??лжаны жауап?а тартуларын талап етем.
Перовский та?ы да к?лді.
— Россия ке?селеріні? м?ндай істе асы?пайтынына ?лі к?зі? жеткен жо? па еді? Б?л ?ыздар сенен жауап келгенше ауылдарында ?артайып та ?лер…
— Ауыл?а бар?аннан кейін б?л ?ыздарды? ?айтып келуі екіталай… К?нсе осы жерде ?алуларын с?раймын. Жауабын тездетуге тырысамын. Оны? ?стіне б?л екеуі де мені? жетімханама керек.
Генс ?йінде ?аза?ты? жетім балаларына арнал?ан баспана аш?ан. Олар?а орысша-?аза?ша с?йлей білетін т?рбиеші алуды к?птен бері ойлап ж?р еді.
Генерал-майорды? ойына т?сінген Перовский:
— Мейлі?, ?зі? біл, — деп к?лді.
Генс ?ыздар?а ?арап:
— ?тініштері? туралы тиісті кісілермен хабарласалы?. Жауап келгенше ы??айлы к?рсе?дер мені? ?йімде болы?дар. ?аза? балаларына аш?ан жетімхана бар, сонда ?ызмет істе?дер, — деді.
Алтыншаш с?л ойланды да, бірдемеге бел бу?андай бірден:
— Жа?сы, — деп жауап берді.
Келіншекті? неге тез к?не ?ал?анын Генс те, Перовский де т?сіне ?ой?ан жо?. Оны? ойын жанында?ы К?міс те а??армады. Біра? ол біраздан бері сырлас болып ал?ан ??рбысыны? к??ілін жы??ысы келмеді. Аз уа?ыт Орынборда бола т?руды теріс к?рмеді.
Сол к?ні Генс ?ыздарды ?з ?йіне ?кеп жетім балалармен таныстырды, кешке таман б?ларды? ісі жайында департаментке хат жазды. Ж?не Перовскийді? тапсыруы бойынша Кенесары?а да «?о?ан ханды?ына ?арсы со?ысты то?татып, Орынбор шекарасына ?айтып келі?дер» деген б?йры? жіберді.
Кенесары б?л хатты он сегіз к?н со?ысып Соза??а кірген к?ні алды. Ол келесі аптада ?алы? ?олымен Ташкентке аттанба?шы еді. Амал жо?, айт?андары?а к?нем деген Орынбор басты?тарына у?десі бар сол себепті ?о?ан ханды?ымен бітім жасап, кейін ?айту?а м?жб?р болды. Біра? Кенесары кейін ?айтуын ?айтса да, ?зіні? енді еште?еге еркіні? жо?ты?ына іштей к?йініп, патша генералдарына кектене ?алды.
ІІ
Зиректік, ойшылды?, сезімталды? — ана с?тімен бірге бітетін ?асиеттер. М?ны адам сатып ала алмайды, егер ж?регінде осы бір ?асиеттерді? ?ш?ындары болса ?ана ?мір, ?орша?ан ?о?ам оны не ?л?айта т?седі, не ?шіреді.
Жасынан ?нер мен ?ылымды ?неге еткен Есіркеген т?рт жыл Семейде орысша о?ы?анда к?п жа?дайды т?сінді… ?сіресе ту?ан ел-ж?ртты? наданды?ы, ?ам?орсызды?ы ж?регіне шо? тастап, мазасын ала берді. Б?л ж?йттер Есіркегенді ??р ?ай?ы, шерге б?леп ?ана ?оймай, еліне ?ам?орлы? етерлік жол іздетті. Енді ол орыс хал?ыны? тарихына, м?дениетіне, ?су жолына ??іле ?арады. ?з еліні? б?л халы?тан ?аншалы? кейін ?ал?анын ойлана т?сті. Ойлан?ан сайын, орта?асырлы? мешеуліктен ?ол созуы ?ажетін, ?ыс ?атты бол?ан бір ж?ттан со?-а? д?улеті сар?ылып шы?а беретін, мал со?ында ?ткен к?шпенділік т?рмыс-тан г?рі егіс салатын отыры?шылы? ?мірге ?арай икемденуі керектігіне к?зі жете т?сті.
Есіркеген ?з сана-сезіміне азы? болар та?ы да бір сырлы д?ние ашты. Ол сонау Орталы? Россиядан ?аза? жеріне жа?а ?оныс?а к?шіп келген орысты? ?арашекпен м?жы?тары мен а? патша?а ?арсы ?ол к?тергені ?шін Семей секілді алыс бекініске жер аударыл?ан декабристер — орыс офицерлері мен о?ымысты адамдарыны? ?аза? хал?ына деген жанашырлы?, досты? к?з ?арастары еді. Халы? пен халы?ты? еш уа?ытта жауласпайтынын, оларды араздастыратын тек ?стем тапты? ?анаушылы? саясаты екенін т?сініп, оны? ж?регіні? т?кпірінде орыс хал?ына деген бір ?демі жылы сезім туа баста?ан. «Халы? пен халы? тату болса, а? патша не істейді? Ал ?ытай, ?о?ан, Хиуа, Б?хардан ?орлы? к?ріп басы ?осылмай ж?рген ?алы? ?аза??а т?бі та?дыры да, ?ай?ы, ?уанышы да бір, с?йеніш болар ел керек. О?ан орыс ж?ртшылы?ынан жа?ын кім бар? ?рі м?дениетті, ?рі ?уатты. Достасса ?ор?ан бола алады? Біра? сонда елімізді? т?уелсіздігі не к?йге ?шырайды. М?мкін ел т?уелсіздігі де са?талар. Кенесары, А?ыбайларды? т?сінбей ж?ргендері бар шы?ар. Жо?, сан ай?астан ?ткен б?л батырларды ел к?йін т?сінбей ж?р деуге мені? ?андай ?а?ым бар?.. Б?л бір а?ыл?а салатын жа?дай».
Осындай к?йде ж?ргенде Есіркеген Семейдегі орыс мектебін бітіріп, ?ыс келе Петербург кадет корпусына т?сетін болды. Б?л бір мы? сегіз ж?з ?ыры? бірінші, ?аза?ша Сиыр жылы еді. О?у?а ?ар жауа баратынды?тан ол жаз шы?а ?з аулына келген. Ж?регін к?кейкесті арман торла?ан, ел ?амын ойлар жігіт — ойпат ?стінде ерте шы?ып, ерте солатын сар?алда? г?л т?різді, ерте пісіп, ерте ?артаяды. Сексеннен аттап селкілдей баста?ан Масан ?арт жиырма?а жа?а ілінген немересіні? ой сор?ан боз?ылт ж?зіне ?арап, оны? жанын жеген бір кеселді? бар екенін бірден ??ты. Біра? келген беттен тіс жарып б?лендей де- меген.
Немересі ту?ан жеріні? жасыл шал?ынына ?бден аунап-?унап мау?ын басып, ??рбы-достарымен біраз ойын-сауы? ??рып, бабына келгендей кезде ?ана бір к?ні о?ашада:
— ?ара?ым, іште жат?ан ?ай?ы Ескендірді? ?ос м?йізі т?різді, сырты?а шы?армаса? кеселге айналдырады, — деді байсалды ?нмен, — ?аба?ы?ны? шырынан іші?е бір сарсуды? байлан?анын а??арамын… К?ріге айтылатын сыр болса жасырма, ?олымнан іс келмесе, тілімнен а?ыл келер… аянбан.
К?пті к?рген ?арт атамен ?зіні? де с?йлескісі келіп ж?р еді. Есіркеген бірден а?тарыла ?алды.
— ?ай?ым бар екені рас, ата. ?з ?ай?ым емес, ел ?ай?ысы.
— Ел ?ай?ысы! Лебізі? жылы тиді. Ел ?амын ойлар артымда т?я?ым жо? па деп ?ынжылатын едім. ??дай та?ала, м?сіркеген екен. М?ны?а да ш?кір. Ал с?йле.
— Т?рт жыл ?алада о?ыдым, ата. Жас адам?а т?рт жыл т?рт к?нмен те? ?ой… Ал ма?ан… ?лде мен сондай сарыуайымшыл болып тудым ба, т?рт жылым т?рт ж?з жылдай ?за? со?ты… Егер адам ойы те?ізге айналар болса, мені? ойымнан б?кіл д?ниені ?орша?ан тірі пенде ж?зіп ?те алмас м?хит пайда болар еді…
— И?, айта бер… сонша ?шан те?із м?хитта ж?зіп не к?рді?…
— Хал?ымны? сол м?хит суына парапар к?з жасын к?рдім.
— Хал?ы?ны? к?з жасын к?ру ?ажап іс емес. Мен оны ес білгелі к?ріп келе жатырмын. К?ру бар да, к?мек беру бар. Сол к?з жасты ??р?атар не жол тапты??
— Жол біреу-а? т?різді. Тіл мен діні б?лек бол?анмен, жері мен та?дыры бір орыс ж?ртшылы?ымен
