?она?тарына айран мен ірімшіктен бас?а ?она?асы бере алмай отыр?анына ?ысыл?андай т?мен ?арап, — б?л ?йде де бір сиыр мен ?ш ешкі ?ана ?алды. Алыстан келе жат?ан жолаушылар екенсі?дер, ?ой сою керек еді, — деп мі?гірледі.
Есіркеген шалды аяп кетті.
— ?ысылма?ыз, ота?асы, бар?а м?зір, жо??а ?зір… Біз ы?ыласы?ыз?а да ризамыз…
— И?, жо??а ж?йрік жете ме, — деп шал ауыр к?рсінді, — ренжімесе?дер бол?аны… Шабыншылы?тан кейін б?л ауылдарды? к?терілуі де о?ай болмас… Амал не, бас?а т?скен басба?шыл, ??дай т?н бергенге д?н берем деген екен, бізді де ?лтірмес.
Та?ерте? ертемен Есіркегендер ж?рер алдында шал та?ы да:
— Д?рыстап ?она?асы бере алма?андарымыз?а ?кпелеме?дер, ?ара?тарым, заман солай бол?ан со? істері? бар ма, — деді м??айып, — жедел ж?ріп отырса?дар с?ске болмай ?аражы??ылда?ы Алтай руыны? бай ауылдарыны? біріне жетіп ?аларсы?дар, біз бере алма?ан ?она?асыны сол ауылдан ішерсі?дер.
Есіркегендер ж?пыны ауылды сырттай ж?ріп келеді. Кеше ымырт ?йіріле жеткендіктен бай?ама?ан екен, к?л жа?асында отыр?ан осынау отыз ?йді?, ауыл деген ??р аты екен. Бір-екі т?йе, он ша?ты сиыр болмаса, к?зге т?сер мал жо?. Ауыл иттеріні? ??йры?ы ?ай?ы болушы еді, б?ларды? иттеріні? де ж?ні жы?ылып, ??йры?тары салбырап кеткен. Есіркегенні? іші удай ашыды. «Сір? балы? аулап к?н к?реді-ау б?л ауыл», — деді ол ой?а шома беріп.
?артты? т?ндегі с?зін естігеннен кейін, ол т?ні бойы к?з ілмей шы??ан. ?азір де сол ой шума?ын жал?ай т?сті. «Жо?, жо?, ?айткенмен де Россия ?ол астына тезірек кіру керек. Сонда ?ана б?л халы?ты? жаны ?алады. Хиуа, ?о?ан ??р малын ?ана талайды ?ой, ал ?ытай ауына ілігер болса?, елі?ді біржолата ??ртып жібереді. Есіркеген енді тарих?а к?з жібере ойланды. — Бір мы? жеті ж?з елу алтыншы жылы еді ?ой, ?зіме ?арсы бас к?терді? деп ?ытай бо?дыханы ?рі айбынды, ?рі айбарлы мемлекет ??рып, б?кіл Жо??ар ?лкесін билеп отыр?ан Тор?ауыттарды? миллиондай хал?ын ?ырып, Жо??ар мемлекетін тарихтан м??гі ??ртып жіберген жо? па еді. Сондай хал ?аза??а келмесін кім біледі? Ежелден ?штескен ?ытай бо?дыхандары, ?з елін аяма?анда бізді аяр ма? Жо?, жо?, Россия?а бас ию керек, сонда ?ана ?зге ел жандары бізді тонауды ?ояды».
Б?л кезде к?н де к?кжиектен к?теріле бастады. ?шы-?иыры жо? ?ау жап?ан ке? далада ?ш?ан ??с, ж?гірген а? к?рінбейді, тек к?де ш?пті ?уалай бірен-саран б?дене жор?алап, к?н шы??ан?а ?уан?андай шегірткелер ?ана шырылдайды.
С?ске кезінде ??была жа?тан жел т?рды. Жолаушыларды? м?рындарына бір жылымшы иіс келді.
— Б?л не? — деді ?ара с?р жігіт, — мал ?ырып жатыр ма біреу? ?ан иісі т?різді ?ой мынау иіс…
Есіркеген жауап ?айыр?ан жо?, атын тебініп ?ап, алдында?ы адыр?а ?арай шаба ж?нелді. Серіктері де аттарына ?амшы басты.
Б?лар адыр басына шы?а келді де, алдарында пайда бол?ан к?ріністен шошып кетіп, кілт то?тай ?алды. Д?л адырды? етегінде шие к?мкерген тулай а??ан жі?ішке ?зен жа?асында а? боз ?йі аралас ?алы? ауыл отыр екен… Біра? ауылды? си?ынан жан шошырлы?. Дауыл со?ып ??лат?андай жапырая ?ал?ан лашы?, к?рке. Ша?ыра?ы жерге т?скен а? отау, ?араша ?йлер. ?р жерде с?ла?ан ?лік, оны ?оршап жо?тау сал?ан топ-топ ?йелдер… Жыла?ан бала, ?лы?ан ит. Бір топтан екінші топ?а ?арай ?лікті? басына ??ран о?у?а бара жат?ан бірді-екілі а? с?лделі молдалар к?зге т?седі. Ауыл шетінде бір ?ауым топ к?рекпен зират ?азып жатыр. К?рі-жасы аралас. ?аза? аулына таян?аннан-а? елді? к?ркі боп к?зге т?сетін ?кілі ?ыз, с?укелелі жас келіншекті? бірде-бірі к?рінбейді… Осыншама ?алы? елді? ма?ында мал дейтін мал да жо?. Бірен-саран к?лге аунап ш?гіп жат?ан т?йелер мен б?зауларын ерткен он ша?ты сиыр ж?р. Ері мойнына кеткен екі-?ш шідерлі ат оттау?а ?арай шо?а?дап барады. Ауылды? жалпы к?рінісі т?нде ?ана жау шауып кеткенін а??артады.
— Япырмай, б?л не с?мды?, — деді п?шы? сары ішегін тартып, — мына ауылды да жау шап?андай ?ой.
— И?, — деді ?ара с?р к?рсініп, — б?л ауыл да боса?асы боса?ан ауыл болды ?ой.
— Жо?, ша?ыра?ы ??лап жерге т?скен ауыл де?із! — деді Есіркеген к?зіне келіп ?ал?ан жасын серіктерінен жасырмай ала?аныны? сыртымен с?ртіп, с?йтті де кенет атын тебініп ?ап, ?аза?ты? ескі д?ст?рімен «ой, бауырымдап!» ауыл?а ?арай шаба ж?нелді. Серіктері де «ой, бауырым?а!» басып со?ынан ерді.
Есіркегендер б?л ауылда бір к?н болды. ?ліктерін ?ойысып келесі к?ні ж?ріп кетті. Ауыл а?са?алы ?обызшы К?рібай деген шал б?лар келісімен бол?ан уа?и?аны айтып берді. Б?л — Алтай руыны? Кенесары?а еріп Ар?адан к?шіп келген бір аулы боп шы?ты. Б?рын к?зіргі Атбасар дуаны салынып жат?ан Есілге ??ятын Жабайы ?зеніні? ма?ын ?оныс етіп келген екен. Ол ара?а бекініс салына баста?аннан кейін ?оныс іздеп амалсыз Кенесары?а еріп, осынау ?ыпша? жеріні? шетіне к?шіпті. Кенесары?а ерді деген аты болмаса о?ан б?лендей ж?рдем бермепті. Тек ?ол ?шынан жал?асып, ?скеріне ?ыс со?ымдарын, жаз ?ару-жара??а деген салы?ын т?леп т?рыпты. Биыл ?ана біраз жігіттері Кенесары сарбаздарына ?осылыпты. Со?ан ?шіккен бе, ?лде осы ауыл Кенесарыны? иек тірер тілектесі деп біреу-міреу к?рсетті ме, ?йтеуір Ор ?аласынан шы??ан а? патшаны? бір топ «к?рі ?ылыш» жендеттері кеше к?н бата кеп ауылды шауыпты. ?аннен-?аперсіз жат?ан ел, ауыл ?стінен г?рсілдей атыл?ан мылты?тан шошып, ?арсыласа алмай ?алыпты. Жендеттерді? ?здері екі ж?здей адам екен, т?ні бойы істемегені болмапты. ?жетке жарайтын ?ыз балаларды? б?рін шетінен абыройын айрандай т?гіп, осы ажарлы-ау деген жас ?йел, келіншектерді? бірде-бірін сау тастамапты. Кеудесінде намысы бар араша?а т?скен жігіттер мен «ау, б?лары? не?» деп а?ыл?а салам деген а?са?ал, ?араса?ал біткенні? б?рін б?кіл ж?ртты? к?з алдында о??а байлапты, кейбіреулерін ?ылышпен шауып ?лтіріпті. М?ндай ?аза бол?ан жанны? саны отыз?а жуы? к?рінеді. ?ан ішер жендеттер т?ні бойы д?рменсіз елге істерін істеп, тек б?гін к?н шы?а ?ана ж?ріп кетіпті. Біра? ??р кетпепті, ауылды? с?лу ?ыз-келіншегі мен т?бекте жат?ан бар малын айдап ?кетіпті. «Барлы? Кенесары жа?ына шы??андарды? к?ретін к?ні осы. Б?л б?л ма, б?йте берсе?дер ендігі жолы бірі?ді ?алдырмай ?ырып тастаймыз», — деп кетіпті.
— Б?л уа?и?аны Кенесары?а естірте алды?дар ма? — деді ?ара с?р ?анын ішіне тартып.
— Т?нде ауылды шауып жат?анда кісі жібергенбіз. Жер арасы шал?ай, егер шабарманымыз ?ол?а т?сіп ?алмаса с?лтан аулына таяп ?ал?ан шы?ар, — деді К?рібай шал, — біра? оны? ?олынан не келеді?.. «К?рі ?ылыш» жендеттері Ор?а ?арай беттеді ?ой, кездесе алмас… Тек Жант?ре ?рім-б?та?ыны? ауылын б?ктерлей ?уса ?шырасулары м?мкін. — Шал та?ы к?рсінді, — ой, білмеймін, ?шыраса ?ояр ма екен… Тым ?иыс жатыр ?ой… Ж?не ол т?ста?ы ел Кенесары?а ?арсы, ж?н сілтемес.
?ліктерін ?ойысып ауылдан шы?ысымен, т?ні бойы ?й?ы к?рмеген Есіркегендер бір сай?а т?сіп, аттарын т?сап от?а жіберіп, ?здері ?оржындарында?ы азын-аула? астарымен ?зек жал?ап, к?н т?с бол?анша ?йы?тап тыны?ып алды. Енді олар Солт?стікке ?арай б?рыла т?сіп Орынбор?а Кенесарыны? ?арама?ына жатпайтын ауылдарды? ?стімен ж?рмек болды.
Есіркеген ат?а ?онысымен-а? та?ы сазара ой?а шомды. Жанында?ы серіктерінде де ?н жо?. ?алай ?ндесін, ба?ана?ы ауылда?ы к?рген к?ріністері екі иіндерінен сегіз батпан ауыр ж?ктей жерге жанши т?сіп, бастарын к?тертер емес. ?сіресе Есіркегенні? ?аба?ынан ?ан жау?ан. «Россия?а ба?ыну керек деймін. Онда?ы ойым ?лы халы?, м?дениетті халы?, ?зімен бірге м?рат?а жеткізеді деп сенуімнен шы??ан арман. Ал ба?ана?ы ауыл?а істегені не? М?мкін мен еште?еге т?сінбейтін болармын, а? патшаны? да, оны? ?арапайым солдаттарыны? да арманы біреу-а? шы?ар. Тезірек ?аза?ты ??ртып, жерін емін-еркін пайдалану?а асы?атын болар. Біра? бір ?олда?ы бес сауса?ы? да бірдей емес ?ой. Бір Абылайдан шы??ан екі ?рпа? — екі б?лек жол ?ста?ан жо? па? У?лиге ?арсы ?асым шы?са, У?лиді? баласы Шы??ыс?а ?асымны? баласы Кенесары ?арсы келіп отыр?ан жо? па? Сол т?різді бір Россия патшасына ба?ынатын ж?ртта екі т?рлі ой болуы м?мкін ?ой»…
?рине, Есіркеген ?зіні? осы ойынан кейін жиырма жылдай шамасында тарих?а келген Шы??ысты? баласы Шо?ан мен Кенесарыны? баласы Сызды?ты? да біріне бірі ?арсы со?ысатынын білмеді. Шо?ан — орыс генералы Черняев жа?ында, ал Сызды? ?о?ан ханды?ын ?ор?ап шы?атыны оны? тіпті ?ш ?йы?таса т?сіне де кірмейтін ж?йт. Сондай-а? ?зі секілді Шо?анны? да Россия м?дениетіне ?анат ?а?ып, ту?ан хал?ын сол Россия?а тарт?анын, біра? артынан генерал Черняевті? ?скері сол халы?ты Россия патшасына отар етемін деп ?ыр?анда, не істерін білмей, ?ызметін тастап Тезек т?рені? аулына ?ашатынын ?айдан білсін.
Есіркеген ?азір шым-шытыры? ж?мба? ойды? шешуін таба алмай шатасуда еді. «Расымен мен ?ателесіп ж?рмін бе? Т?бі жауынан ??тыла алмайтынын білген жаралы жолбарыс т?різді не болса да ай?асып ?лем деген Кенесарыныкі д?рыс па? М?дениет, прогресс, Россиямен біріксек жары? к?німіз шы?ады деп ж?ргенде, хал?ымызды? еркіндігі т?гіл, ?зінен айырылып ?алмаймыз ба? Егер ?аза?ты ?зіне ?осу ?деті, ?немі ?лгі ауыл?а істегеніндей бола берсе ?йткен м?дениеті де, келешегі де ??рсын!.. Онда су ішсем де, суан
