бірлеспей бізге жары? с?уле жо? секілді. Сары дала?а ие екенмін деп та?ы ??ландай ?ысы-жазы к?шіп ж?ре бергенмен еште?е о?ар емес. Б?йте берсе т?бі наданды? же?еді. Біз де м?дениетке ??лаш ?руымыз керек. Ал м?дениет орыс ж?ртшылы?ында.
— Оларда ??р ?ана м?дениет емес, ?иянат та бар ?ой, ?лым… — ?арияны? к?зі кенет жар? етіп бір ?ш?ын к?рсетті де, ?айта с?не ?алды. Ол енді ж?дей, ойлана с?йледі, — ?р жыраны? ?зіні? бір к?йкентайы болады. С?р?ия заман бізді осылай с?р?ия ойлы етіп жарат?ан шы?ар. Асыл тастан, а?ыл жастан, м?мкін сені? айтып отыр?аны? д?рыс болар, біра? ел-ж?рты? не дейді? К?рі ?ыран к?ре алма?анды, жас ?ыран іледі, тек айтарым: ?анына тартпа?анны? ?ары сынсын дейді ?аза?. А?шы ?у?ан киіктей, с?м та?дырдан з?ресі ?ш?ан аз?антай хал?ы? бар, тек соны? ?ар?ысына ?алма…
— Халы? кейде т?сінбей де ?ар?амай ма? Кенесарыны біреу ?ар?айды, біреу арда?тайды…
— Д?рыс айтасы?. Кенесарыны? жауы да к?п, досы да аз емес. Кейде оны? ?ылы?ына мен де т?сінбеймін. Ал са?ан т?сіну тіпті ?иын.
— ?йтсе де сол Кенесары ойына мен т?сінгім келеді. — Есіркеген с?л ?ндемей ?алды да ?айтадан с?йлеп кетті. — Жаз ая?талып келеді, ?ар т?се Петерборда болуым керек, — деді ол жерді ш??ылай отырып, — Петербор?а Омбы ар?ылы бару?а да болады… Орынбор жа?ымен де жететін жол бар…
— Сонда осы арадан Орынбор аттанба?сы? ба?
— И?, ?ара?ткел дуанынан Атбасар?а т?сіп, ар жа?ында ?ара?ойын ?ашырлы ар?ылы Ыр?ыз ??ласам… Жолай Кенеке?е жататын елдерді басып, онда?ы ж?ртты? ?андай к?йде екенін ?з к?зіммен к?рсем…
— Ел к?йінен ер арманын білу ?иын емес. Біра? б?л жолы? тым ?ауіпті жол. Петербор?а о?у?а бара жат?ан Жамантай а?а с?лтанны? жігіті екені?ді сезіп ?алса, Кенесары адамдары сені тірі жіберері екіталай.
— Ол ?ауіпті ?зім де т?сінемін, біра? ?з жолы?ды та?дау ?шін, ?р тайпаны? к??іл м??ын аны? білген ж?н ?ой деймін…
— ?лбетте.
Орынбор?а Кенесары ауылдары ар?ылы ж?руді Есіркеген о?у?а барам деген к?ннен-а? шешкен. Б?л жолды та?дауында ел к?йін білуден ?зге бір арманы бар. Ол арманы — К?міс. ?бдіуа?итты? ?й ішіні? ол Кенесары жа?ына шы?ып кеткенін сол жазда-а? естіген. Біра? олар тірі ме, ?лі ме хабардар емес-ті. ?сіресе К?міс жайын ?те білгісі келетін. ?о?ыр??лжа?а ойда жо?тан ойыншы? бол?ан осы бір аяулы замандас?а деген аяныш ?йтеуір к??іліне маза бермейтін. Кейде осы аяныш оны бір жылы т?тті сезімдерге де жетелейтін. Кенесары ауылдары ар?ылы ж?рсем, сол ?бдіуа?ит ?й іші туралы бір хабар естірмін деген ?міт, б?ліншілікшілерді? ?олына т?сіп ?алармын-ау деген ?ауіпке бой бермеді. К?рі атасымен ел жайын, ?зіні? келешек арман жайын ?за? ??гіме ете отырып, а?ыры Петербор?а Орынбор ар?ылы ж?рмек болып шешкен- ді.
Енді міне, мынау сар даланы кезіп келе жат?ан ?ш салт аттыны? ортасында?ы а???ба жігіт осы Есіркеген. Астында о?таудай боп жара?ан к?зен к?ре?. Басын ш?л?ып тастап, жіті басып ая?да?анда, екі жа?ында?ы — шабдар байтал мен к?рта? тарт?ан ?арак?к ат — желе т?сіп, ?зер еріп келеді.
Есіркеген ауыл жігіттерінше киінген. Басында?ы п?шпа? б?ркі мен ?стіндегі б?л?ын жа?алы л??пан шапаны ау?атты ?йден шы??анын а??арт?андай. Жанында?ы п?шы? сары мен денелі ат жа?ты ?ара с?р жігітті? ?стінде кедей ?олы ж?пыны киім. Ке? же?ді к?не шекпен, ?ыр?ыла баста?ан же?іл елтірі тыма? пен к?не далба?ай. Екеуіні? сырт бейнесі, ортада?ы ау?атты жігітті? жай ат?осшы серіктері екенін сездіреді. Б?л ?шеуі ауылдан шы?пай жатып, Кенесары жаса?ы кездесіп ?алса, сонау ?лытау бойында?ы Найман руында?ы на?ашыларына бара жатырмыз деп айтуды келіскен. Есіркегенні? жанында?ы жігіттерді? сырт пішіндері б?лендей к?зге т?сер болма?анмен екеуі де ?нері ас?ан жандар. П?шы? сары даусы кернейді? ?ніндей созыл?ан ?нші, ?ара с?ры жамбасы жерге тимеген балуан. Екеуіні? борышы біреу-а? Есіркегенді сау-саламат Орынбор?а жеткізіп салып, ?ыс т?спей ?ар?аралы?а ?айта оралу.
?ар?аралы жа?тан шы??андарына бір аптадан асып кеткен. ?она? десе ??ша?ын жая т?сетін ?аза? ауылдары, алыс жа?тан «на?ашылап» бара жат?ан жігіттерден ?она?асын аяр емес, бір ауыл?а т?стенсе, бір ауыл?а ?онып, Ар?ынаты баурын да к?мкерлеп ?алды. Жол енді осы арадан к?нбатыс?а кілт б?рылады. Енді жігіттерге «на?ашыларымыз» Жем, Ыр?ыз бойында?ы Тама руы деуге тура келді. То?та?ан ауылдары б??ан сенеді. ?йткені т?рлері де, астарында?ы аттары да ?ры-?ары?а ??самайды ж?не а?айын ?уып ж?ре беретін ?аза??а «Жем, Ыр?ызда на?ашымыз бар еді», — деген с?з майдай жа?ады. «П?ле, жиен болса?дар, осындай алыстан іздейтін болы?дар», — деп оларды ?ошеметтей т?седі.
Жол к?нбатыс?а ?арай б?рылысымен-а? бірден ?згере бастады, жаз ая?талып, сар?ылт тартып ?ал?ан. Ар?аны? к?к шал?ыныны? орнына ?уа? тарт?ан бидайы? пен боза? ш?п, ши мен шіле? жиі кездеседі. К?н райы да ?згеріп, енді жолаушыларды? беттерін сал?ын жел ?бетін болды. Біра? даусы ?арлы?пайтын п?шы? сары жол ?ыс?арсын дегендей жа?ы бір тынбайды. Біресе к?лдіргі ?ле? айтады, біресе ?ай?ылы зар т?геді. Ал Есіркеген ?ле? айт?ан сайын атын то?татып ?ойып, ?алтасынан ?ойын д?птерін алып ?р ?ле?ні? с?здерін, кім шы?ар?анын, ?андай жа?дайда айтыл?анын жазып алады.
— ?айтесі? п?шы? сарыны? айт?аныны? б?рін ?а?аз?а т?сіріп, — дейді о? жа?ында?ы ?ара с?р, — б?да не к?п, ?ле? к?п…
— ?рім-б?та??а керек, — дейді Есіркеген, — халы? м?расынан ?ымбат ?азына жо?, б?рі ?а?аз бетіне т?сірілуі ?ажет.
П?шы? сары Есіркегенні? с?зінен ?анаттанып кетіп, кенет ер ?стіне бір жамбастай ?о?илана отырып алды да, та?ы да бір ?нді шыр?ап кетті.
Б?лдірді ала ауызды? ел арасын,
Найза мен сойыл шешті дау таласын.
Соншама ?штескенде, бауырларым,
Тозудан, айтшы, бас?а не табасы??
Ат т?беліндей аз ?аза?
Бір-бірі?ді ?ыр?анда
?ай м?рат?а жетесі??!
Мойны?а б??ау онсыз-а?
Т?сейін деп т?р?анда.
Кімге ерлік етесі??
Еcіркеген ?ле?ді естігенде т?сі бір т?рлі ?у?ылданып ?згере ?алды.
— Б?л кімні? ?ле?і?
— Аты?ай Ырым а?ынны?.
— ?ай жа?дайда шы?ар?ан?
— Ана жылы Аты?ай ?арауыл мен Алтын, То?а жерге таласып к?п жігіттер сойыл?а жы?ыл?анда…
Есіркеген одан ?рі еште?е с?ра?ан жо?. ?ле?ді жазып та алмады. Кенет ?алы? ой?а шомды. «Ырым а?ын?.. Мен естімеген а?ын екен… Сір?, бай мен батырды, би мен с?лтанды, ру басты?тарын ма?тап к?н к?рмейтін жан болуы керек. Ел арасында ж?ріп айтыс?а т?сіп ж?лде алудан да алыс болар… ?аза?ты? ала ауызды? зиян екенін т?сінетін м?ндай с?з шы??аны бір жа?сы ырым екен… Осылай ж?ртты оята беру керек. Бар келешек хал?ымызды? оянуында. Бар ?нерді со?ан салу д?рыс жол. Ел бірлігі — ел те?дігі. Біра? «Мойны?а б??ау онсыз да т?сейін деп т?р?анда…» деген с?зінде бір ?лкен сыр жатыр-ау. Б?л с?зімен нені айтпа?? Ел болып бірігіп Кенесары?а ?осылып, Россия патшасына ?арсы шы? демек пе?.. И?, солай сынды. Бейшара, бізді? келешегіміз Россия?а ?осылуда екенін білмей ме?»
Сары п?шы? кенет Есіркегенні? ойын б?ліп жіберді.
— Мінекей ауыл?а да жетіп ?алды?, — деді ол дауыстап жіберіп — б?гін осында т?неп шы?алы?.
Ауыл дегендері ылдида?ы к?л жа?асында отыр?ан отыз ша?ты ?й болып шы?ты. Табын руыны? бір б?легі екен. Жаз сонау Атырау те?ізіне дейін к?шіп, ?ыс осы ма?ды ?ыстайды екен. Биыл алыс?а к?ше алмай, Кіші ж?з бен Орта ж?з жеріні? ортасында?ы ?ызыл ді?гек ма?айын жайлап ?алыпты. Себебін с?ра?анда, ?онып жат?ан ?йлеріні? иесі ?аба са?алды ?ара шал:
— Былтыр жаз ??мда к?шіп ж?ргенімізде малымызды? те? жартысын Хиуа ханыны? сарбаздары барымталап ?кетті. ?ал?ан жартысын ?ыс т?се осы арадан ?о?ан сыпайлары шауып алды. Осы ауылда тіпті тігерге т?я? ?алма?ан ?йлер бар, алыс?а к?шуге бізде ?азір жа?дай жо?, — деді. С?йтті де ?зіні?
