Mechaniczna pomarancza

ostatni to cytat z Szekspira. Mnostwo doswiadczen autobiograficznych, lokalnych i literackich krzyzuje sie w tych powiesciach, jak zwykle u Burgessa, mimo wszelkich zastrzezen dosc wiernie i niemal ekshibicjonistycznie odwolujac sie do jego zyciorysu. Coz z tego, ze jakas postac lub incydent sa przeksztalcone, nie calkiem doslowne lub syntetyczne? i ze niektore z innych jego powiesci opieraja sie wylacznie na fantazji?

Wiekszosci to nie dotyczy.

I nie zmienia tego rowniez fakt, ze Burgess lubi czerpac struktury akcji, problematyke i przekrecone imiona z tradycji czy wrecz archetypow literackich: tak wlasnie A Vision of Battlements jest zamaskowana replika Eneidy Vergiliusa, inna zas wczesna powiesc The Worm and the Ring (1961, Smok i pierscien.) to szarada na tle mitologii nordyckiej. Coz z tego, ze w kontekscie malajskim zapijaczony porucznik Nabby Adams pobrzmiewa jako Nabi Adam: czyli pierwszy Czlowiek jako Prorok? skoro i tak pierwowzorem byl znany autorowi porucznik Delaney.

Jak i mnostwo innych postaci.

Wsrod nich wlasna zona. Llewela (zwana Lynne) Isherwood Jones byla efektowna Walijka o jasnych wlosach i blekitnych oczach, a w zyciu Burgessa (trudno sie powstrzymac od tej refleksji) potworna i histeryczna zawalidroga. Wciaz ozywiajaca sie polgebkiem legenda, jakoby gwalt i smierc w Mechanicznej pomaranczy byly odbiciem dotyczacego jej wydarzenia na Malajach, domaga sie sprostowania.

W kwietniu 1944 roku, gdy Burgess jeszcze sluzyl na Gibraltarze, jego zona w Londynie zostala w nocy napadnieta w celach rabunkowych i pobita do nieprzytomnosci przez czterech amerykanskich dezerterow, poronila i dlugo chorowala. Umarla jednak nie dlatego, tylko w 24 lata pozniej na marskosc watroby, skutek alkoholizmu, jaki przez wiele lat laczyla z dosc rozwiazlym trybem zycia: z czego nadzwyczaj szczery w tych sprawach Burgess nie czyni sekretu. A w Malezji ciagle zatruwala mu zycie jak nie histeria i pijanstwem, to manifestacjami wstretu do egzotycznych krajow, ludzi, kultury i jezyka, co nie przeszkadzalo jej w eksperymentach z egzotycznymi kochankami i z kim popadlo.

Nie tylko to znajdziemy, wprost albo w przelozeniu, opisane w bezlitosnej Trylogii malajskiej.

Trudno by znalezc druga powiesc tak wielostronnie i nieraz perfidnie naswietlajaca jakze zlozone i niejednoznaczne zjawiska dekolonizacji kraju azjatyckiego. Jest bezcenna jako nie liczacy sie z niczym dokument z pierwszej reki.

Pisal ja na zywo, przenoszac material i szczegoly niemal doslownie ze swych biezacych doswiadczen. Jej trzy predko nastepujace po sobie czesci, zarazem dosc poczytne i kwasno przyjete, sa niemalze dokumentem czasu i kraju, ktorego nic w pismiennictwie naszych czasow nie zastapi, a z ktorym da sie porownac (co sam Burgess trafnie zauwazyl) tylko francuska powiesc Henri Fauconniera Malaisie (1930, Malajska przygoda), wydana juz po polsku w moim przekladzie. Nie obeszlo sie zreszta bez procesu o znieslawienie, ktory Burgessowi wytoczyl pewien bialy adwokat z Malajow. Oskarzyciel co prawda przegral i wiecej podobnych nie bylo, lecz nie brakowalo pretensji: a gdy niebawem tak samo na goraco Burgess opisal swe doswiadczenia z Brunei w satyrycznej powiesci Devil of a State (1961, Diabel nie panstewko), wydawca kazal mu ten kraj, przezwany Naraka od malajskiej nazwy Piekla, asekuracyjnie przeniesc do Afryki Wschodniej. Daleko mniej wazki, utwor ten stanal jednak w szeregu takich jak Black Mischief (1912, Czarny wybryk) Evelyna Waugh, Burmese Days (1934, Birmanskie czasy) Orwella i poniekad The Heart of the Matter (1948, Sedno sprawy) Grahama Greene, choc nie dorownuje ani zadnemu z nich, ani wlasnej Trylogii malajskiej Burgessa.

Ta mimo wszystko najscislej realistyczna i demaskatorska powiesc z elementami egzotyki, wiwisekcji psychologicznej, sensacji, czarnego humoru i satyry politycznej da sie tutaj przywolac w jeszcze jednej funkcji.

Bo wyliczenie to, przy zmieniajacych sie proporcjach, moze ujsc za sumaryczny opis calej prozy Burgessa.

Wystepek i grzech jako mechanizm ludzkiej dzialalnosci to u niego problem kluczowy, glowny, zeby nie powiedziec: obsesyjny. Nie obeszlo sie przy tym bez jego irlandzkiego katolicyzmu w ciaglej i osobiscie nieraz dotkliwej konfrontacji z watpliwym protestantyzmem kosciola anglikanskiego. Dosc powiedziec, ze na Malajach sklanial sie juz Burgess do konwersji na islam: az oblala go kublem zimnej wody jakas kolejna, typowo muzulmanska manifestacja organicznej sprzecznosci miedzy utrwalona w praktyce islamu tradycja dzialan i ocen, publicznych i jednostkowych, a powszechnie uznanym systemem wartosci ludzkich.

4

Zachybotala sie makabrycznie biografia i wyniklo z tego w szybkim nastepstwie piec dalszych powiesci.

Tych do 1961 roku.

Zaraz po swym powrocie z tropikow zaburzenia psychiczne, jakim coraz dotkliwiej zaczal ulegac Burgess, doprowadzily go do pobytu na obserwacji w londynskim szpitalu i wreszcie do diagnozy: rak mozgu.

Dano mu pol roku zycia.

W tej sytuacji ostatecznej zaczal na gwalt pisac, glownie po to, aby wdowie zostawic troche pieniedzy.

Jak to bylo z choroba, mozna sie wzglednie szczegolowo dowiedziec z powiesci The Doctor Is Sick (1960, Pan doktor jest chory). Cos z tej desperacji, pospiechu, nie liczacy sie z niczym cynizm i naturalna sklonnosc do wiwisekcji pomogly uksztaltowac w tym krytycznym okresie specyfike pisarska Burgessa. Odtad i z pozniejszych utworow niejeden, choc nie po kolei, wraca do podobnej genezy i efektow: az bezwstydnie szczerego i drastycznego ulepku z motywow autobiograficznych, nieraz udziwnionego jeszcze na pokaz. Do tych naleza One Hand Clapping (1961, Klaskac jedna dlonia) i mniej osobiste The Right to an Answer (1961, Prawo do odpowiedzi), Beard's Roman Women (1977, Babiarz Beard w Rzymie) i The Pianoplayers (1986, Klezmerzy), gdzie narrator przystroil sie w postac i swiatopoglad kurtyzany w podeszlym wieku.

Jednak to nie Anthony Burgess wtedy umarl, lecz jego zona w pijackim rozpadzie umyslowym i fizycznym. A wloklo sie to w coraz gorszej udrece i obrzydliwosci jeszcze do 1968 roku.

Zaraz po jej smierci zawarl drugie, szczesliwe i trwale malzenstwo z wloska hrabianka; duzo mlodsza od niego Liliana (rzadko nazywana inaczej niz Liana) Macellari wniosla w ten uklad rowniez swe kompetencje zawodowe jako lingwistka. Odtad i tworczosc Burgessa, nie tracac na ostrosci, wyklarowala sie intelektualnie.

Tymczasem prawdziwa i swiatowa kariere zrobila A Clockwork Orange (1962, Nakrecana pomarancza).

5

Ta przerazajaca dystopia czyni chwilami wrazenie prawie rozhisteryzowane. Nie bardzo wiadomo: czy ganic jej plakatowe uproszczenia? czy zachwycac sie ich konstrukcja?

Burgess ja sam kiedys okreslil jako ”zbyt dydaktyczna, zbyt ekshibicjonistyczna jezykowo”. U mnie w pierwszej lekturze tak sie pomieszaly podziw i sprzeciw, ze z jednej strony porwalem sie od razu na karkolomny trud przelozenia dwoch pierwszych rozdzialow, a z drugiej napisalem i oglosilem w „Literaturze na Swiecie” pamflet na nia zatytulowany: Horrorshow! czyli boj sie Pan jeza. Skad ow tytul? Jest anegdota o poniewieranym przez dlugie lata drobnym urzedniku, ktory wreszcie odchodzac postanowil sie zemscic na znienawidzonym szefie. Wybrawszy odpowiedni moment narobil mu na biurko, po czym nawtykal w to zapalek i zostawil kartke z napisem: Boj sie Pan jeza! Za podobne straszenie uznalem wowczas te powiesc.

W kolejnych czytaniach i w trudzie przekladu stopniowo zlagodzilem i wreszcie zmienilem sad o