expressis verbis tej ani tamtej literatury, powaznej ani rozrywkowej, korzystac w pelni z warsztatu i dystrybucji obu. Laczy je organicznie w kazdym niemal utworze i spelnia warunki obydwu bez taryfy ulgowej.
Do formul science fiction i dystopii siegnal w czterech powiesciach i zatracil o nie jeszcze w wielu innych.
Juz w One Hand Clapping (1961, Klaskac jedna dlonia) fabula opiera sie na prekognicji. W tajemnicze rejony umyslu i w poblize futurologii zapuszczaja sie mimochodem dwie awantury o tematyce sowieckiej: Honey for the Bears (1963, Miod dla niedzwiedzi) i Tremor of Intent (1966, Dreszcz premedytacji), przy czym blyskotliwe bogactwo tej drugiej sensacji umieszcza ja w rzedzie najlepszych dziel Burgessa. Za to krytyka, prawie nieomylna w wybieraniu tego co najgorsze, chetnie wymienia 4-tomowy cykl o zmyslonym poecie nazwiskiem Enderby, oglaszany z poczatku pod pseudonimem Joseph Kell, dla mnie tylko pretensjonalny i odstreczajacy: oparty na epatowaniu odglosami chrapania, pierdzenia i klozetu, bujnie ilustrowany wlasna tworczoscia poetycka, zawiera on w swej pierwszej czesci Inside Mr Enderby (1963, W panu Enderby) szkic poematu o minotaurze, wedle ktorego nakrecono fantastyczny film Son of the Beast from Outer Space (Syn bestii z kosmosu). The Eve of Saint Venus (1964, Wigilia przed sw. Venus) to wspolczesny wariant znanej od Williama z Malmesbury w XII wieku po Prospera Merimee legendy o zaslubinach z posagiem bogini, ktorej na palec wlozono pierscien. Powiesc o zyciu milosnym Szekspira Nothing Like the Sun (1964, Nic jak slonce) posluguje sie konwencja rownoleglego wszechswiata, do ktorego trafia szekspirolog i zapetla bieg czasu, przywozac tam dziela Szekspira. Jest wreszcie M F czyli M/F (1971, obie formy autor uznaje za poprawne) z zawilym kluczem juz w tytule. Zamierzony przez kogos film o Edypie pod nazwa Mother Fucker (czyli Matkojebca, normalnie i po angielsku w pisowni lacznej) dostarczyl bodzca, lecz zarazem to inicjaly bohatera: Miles Faber (po lacinie zolnierz i rzemieslnik, czyli dwa glowne atrybuty ludzkie: walka i tworzenie). Tej podstawowej opozycji zas sekunduje druga: male/female. I tak wlasnie do obsesji dziergana siatka przypadkowych, symbolicznych czy jakichkolwiek odniesien jest fabula tej powiesci, wykoncypowanej na modle strukturalizmu Levi-Straussa: opartej na syndromie zagadek i kazirodztwa jak w micie Edypa i w podobnych tradycjach algonkinskich. Nie da sie oddzielic od science fiction u Burgessa ten rodzaj barokowej fantastyki i przeplywa w jej coraz to inne formy, nasaczajac jego tworczosc cala i bez wyjatku.
Na koniec ta czworka najlatwiej sie klasyfikujaca jako przynalezna do science fiction.
Rownoczesnie z A Clockwork Orange wydane The Wanting Seed (1962, Jalowe nasienie) znow laczy jedne z wiekszych w dorobku Burgessa walorow intelektualnych i literackich z rozrywkowymi: nakaz i kult homoseksualizmu zwalcza tu przeludnienie i prowadzi do kolejnej rewolucji.
Tego poziomu nie osiaga (wydana w 1978 roku) nawiazujaca do I984 Orwella ksiazka zatytulowana 1985. Jej pierwsza polowe stanowi przepyszny esej o zaletach, slabosciach, aktualnosci oraz zrodlach spolecznych i historycznych ksiazki Orwella. Dalszy ciag to kontrapunktowa wzgledem Orwella powiesc o beznadziejnej walce szarego czlowieka przeciw panstwu w Anglii zdominowanej przez Arabow, islam i dezintegracje stosunkow miedzyludzkich. Juz niedaleka przyszlosc raczej nie potwierdzila tych prognoz i refleksji: mimo to rzecz jest frapujaca jako przestroga i wizja alternatywna oraz jako cwiczenie intelektualne.
Natomiast The End of the World News (1982, Koniec wiadomosci ze swiata) to zupelny niewypal. Ziemia ginie w zderzeniu z przyblakana planeta Lynx i z calej literatury powszechnej ratuja sie, na uchodzacej w przestrzen rakiecie, tylko dwa utwory: opowiesc o Freudzie wydobywanym z Austrii hitlerowskiej i musical o Trockim w New Yorku, cytowane we fragmentach jako kontrapunkt do satyrycznej relacji o nadchodzacej zagladzie. Kiepska science fiction z pretensjami do czegos wiecej i niestety nic wiecej.
Wedlug A Clockwork Orange Stanley Kubrick nakrecil w 1972 roku glosny film, ktory ja tym bardziej rozslawil.
Okrutnie splyca on i wulgaryzuje ksiazke, na ktorej dosc luzno zostal oparty. Burgess uczestniczyl w nim tytko w roli konsultanta. Wbrew jego zyczeniu film pociagnal za soba takze wydania ksiazki skrocone o jej ostatni rozdzial z czesci trzeciej, co powaznie narusza myslowa i artystyczna konstrukcje utworu. Okaleczenie to przenioslo sie rowniez do najpopularniejszego na swiecie wydania w Penguin Books. Na zadanie autora w moim przekladzie rozdzial ten zostal przywrocony.
Kiedy chuligani brytyjscy zaczeli sie wzorowac na filmie, masakrujac i gwalcac, rezyser nie skorzystal z okazji do zarobienia na tym skandalu i wycofal film z eksploatacji.
Sam tytul A Clockwork Orange, chociaz kilka razy wspomniany w tekscie, wymaga dodatkowych objasnien.
Rowniez i dlatego, ze z wydan najczesciej spotykanych wypada wraz z ostatnim rozdzialem najdobitniejsza z autorskich wykladni tytulu. Wystarczy ja przeczytac lub umiec po angielsku, lub jedno i drugie! aby wiedziec, ze tlumaczy sie to Nakrecana pomarancza. U nas jakis ignorant wymyslil te „mechaniczna” i na razie tak musi zostac. Pogodzilem sie z tym glownie z przyczyn handlowych, ale w przyszlosci kaze zmienic tytul we wszystkich wydaniach na poprawny. Bo nie zachodzi tu nawet przypadek w rodzaju tego, co sprawil, ze dla powiesci Conrada The Shadow-Line trzeba zachowac tytul Smuga cienia, blednie przelozony, lecz efektownie brzmiacy i po polsku juz idiomatyczny.
Haslo tytulowe Burgess uslyszal w 1945 roku z ust 80-letniego cockneya mowiacego, ze ktos jest „lewy jak nakrecana pomarancza”. Bo czlowiek jak ona organicznie wyrosly, kruchy i miekki, ma ten zywy kolor i slodycz: a nakrecac go (czyli manipulowac) to zamieniac go w cos mechanicznego.
Tu cien uzasadnienia dla polskiego tytulu.
Burgess niezle zna jezyk malajski, w ktorym do podstawowych slow nalezy orang: czlowiek. Tez umiem po malajsku i od razu mialem to skojarzenie. Tamtejszym polanalfabetom zas wyraz ten z reguly myli sie z orange i tak bywa pisany.
Ale zbyt optymistycznie spodziewal sie Burgess, ze krytyka, chocby dzieki skojarzeniu z orangutanem, nie przeoczy tej gry slow i tego dowcipu. Tytul A Clockwork Orange oznacza w istocie nakrecanego czlowieka. Tak nakrecanego jak najprostszy mechanizm sprezynowy i jak bezmyslna, nie decydujaca o swym ruchu zabawka. W desperacji, ze ciemniacka jak zwykle krytyka nie potrafila tego zauwazyc, Burgess wytlumaczyl to wszystko w jednym z przypiskow do swojej ksiazki Joysprick i gdzie indziej.
