Mechaniczna pomarancza

9

Burgess kocha sie w jezykach i uczenie sie obcych nalezy do jego namietnosci. Plynnie mowi szescioma. Nie dosc, ze opanowal malajski i wiele innych, ale nawet zaprojektowal jezyki prehistoryczne do filmu Quest of Fire (1981, Walka o ogien). Oglaszal tez prace jezykoznawcze.

Do zastrzezen przejde gdzie indziej.

Pasjonuje go Joyce.

Wydal trzy ksiazki wprowadzajace w tajniki jego tworczosci: najogolniejszy wstep Here Comes Everybody (1965 i poprawione 1982, tytul wymaga zawilych objasnien) oraz analityczne wprowadzenie do jezyka i neologizmow Joysprick (1973, tytul znow nie tak od razu przetlumaczalny) i wreszcie przemyslny skrot A Shorter Finnegans Wake (1966, Krotsze Finnegans Wake) dla uczacych sie czytac i rozumiec tego pisarza.

Z innych frapuja go zwlaszcza Shakespeare, Hemingway i D. H. Lawrence. O nich tez powydawal osobne ksiazki itp.

Zarys dziejow literatury angielskiej i przewodnik po wspolczesnej powiesci dla studentow. Kilka ksiazek dla dzieci. Przeklady paru dramatow i antologie. Seriale telewizyjne. Ksiazki o New Yorku i o lozku. Jeden epicki poemat i jeden zbior wierszy. Mozna by tak dalej wyliczac.

10

W tym ogromnym wachlarzu spraw i postaci mozna by sie spodziewac tyluz okazji do entuzjazmu, jaki budza w pisarzach czy to zywe, abstrakcyjne czy przedmiotowe obiekty ich pisarskiego zainteresowania. Tymczasem u Burgessa rzuca sie w oczy jakby cos niemal odwrotnego.

Czego Burgess nie cierpi?

Wydawaloby sie, ze procz muzyki, jezykow i niektorych pisarzy prawie wszystkiego.

Okolo 1968 roku wyjechal na dobre z Anglii. Nie lubi jej i mieszka w paru domach na przemian: w ksiestwie Monaco, we Wloszech i przez jakis czas rowniez na Malcie. Co najwyzej na pare miesiecy w roku przyjezdza jako hotelowy gosc i w Anglii tez go raczej nie lubia: mowi sie o nim, jak to uczynil krytyk Geoffrey Gibson, ze jest coarse and unattractive: ordynarny i nieatrakcyjny. On zas niezbyt manifestuje swe pogardliwe sady o literatach angielskich i mnostwie innych fenomenow ojczystych, kwitujac je stwierdzeniem, ze mial juz dwa procesy o znieslawienie i na wiecej nie ma ochoty. Uwaza natomiast, ze „pisarz brytyjski, jesli moze, obowiazany jest wydostac sie z Brytanii i sprawdzac angielszczyzne na tle innych jezykow”. To nie tylko efekt zyciowych doswiadczen.

To rowniez wrodzone predyspozycje.

Juz Trylogia malajska utkana jest kompozycyjnie z drobnych brudow i kompromitacji z lekka hamletyzujacych nieudacznikow; coraz nizej sie staczajacego nauczyciela angielskiego; bialej zony, ktora go porzuca dla wulgarnego romansu z malajskim kacykiem i playboyem, oraz kolorowej, ktora bierze go sobie za pomiotlo; skretynialego w dypsomanii porucznika policji; glupiego Gurkha z tejze i szeregu podobnych osobek.

Takze i w dalszym ciagu swej tworczosci Burgess najwyrazniej nie cierpi wiekszosci swych bohaterow i w tym, ze o nich pisze, wyczuwa sie pewien masochizm.

Prawie cale jego pisarstwo to wciaz jakis Enderby i galeria krzywych luster.

W definicji tej miesci sie tez Mechaniczna pomarancza oraz wszystkie jej sprawy i postacie.

11

Ze jest za to rozmilowany w jezyku, swiadczy nie tylko Joyce i jego osobisty aktywny stosunek, jaki Burgess ma do jego indywidualnie projektowanego multi-jezyka, nieodlacznego zwlaszcza od Finnegans Wake. Takze i do wielu innych jezykow, ktorych uczy sie albo ktore wymysla.

Przede wszystkim zas powiesci A Clockwork Orange nie napisal zwykla angielszczyzna.

Stworzyl dla tej powiesci osobny jezyk, calkiem jak dla jaskiniowcow w pozniejszej Walce o ogien. Zestawienie to ma sens nie tylko w aspekcie jezykowym: w swiecie Burgessa troglodyta wcale nie wymarl i zajmuje poczesne miejsce, panoszac sie od prehistorii az do futurologii.

Jezykowa inwencja Burgessa wyrazila sie tu z rozmachem, ktoremu on sam nigdzie nie dorownal, a poza nim sprostac by jej mogl jesli nie Joyce, to najwyzej para autorow science fiction: Samuel Delany w Babel-17 i Robert Heinlein (wyborny i gleboko myslacy pisarz, na ktorego Lem wybrzydza sie, jak moze

i jak nie moze w Fantastyce i futurologii) w poteznej rozmiarami i koncepcyjnie powiesci The Moon Is a Harsh Mistress. Obie jednak ukazaly sie w 1966 roku, sa zatem wtorne wzgledem A Clockwork Orange. Ale zwlaszcza Heinlein w Ksiezyc to sroga kochanka, biorac za temat powstanie zbrojne na Ksiezycu i jego uniezaleznienie sie od eksploatujacej go Ziemi, stworzyl precyzyjna, wiarygodna i ogromna konstrukcje na wszystkich polach rownoczesnie: od gospodarki przez obyczajowosc po charakter narodowy i socjologie. Otoz mowi sie tam jezykiem zmieszanym glownie z angielskiego i rosyjskiego z domieszka paru innych az po chinski wlacznie: ale zbedne byloby objasniac, skad na Ksiezycu wziela sie taka hybryda.

To dla przypomnienia o wlasciwym, nie snobistycznym, systemie odniesien literackich.

Na efemeryczny jezyk mlodych zwyrodnialcow w A Clockwork Orange skladaja sie zwlaszcza elementy gwar mlodziezowych i przestepczych, ubarwione niekiedy zgrywa na styl po ignorancku niby to biblijny, a przede wszystkim mnostwo zapozyczen glownie rosyjskich. Jezyka tego angielski czytelnik z poczatku w znacznej mierze tez nie rozumie.

Jaka przyswiecala temu intencja?

Najpierw utrudnianie czytelnikowi odbioru, zeby podkreslic obcosc i niezrozumiatosc formacji kulturowej, spolecznej i historycznej, jak rowniez odwrocic uwage od dziejacych sie okropnosci przez jej czesciowe zaprzatniecie trudnosciami jezyka. A sukcesywne przyswajanie go sobie i coraz dokladniejsze rozumienie ma stopniowo redukowac te obcosc, wytwarzac w miejsce abominacji cos na ksztalt empatii w stosunku do Alexa oraz instynktownego odczuwania formujacych go wplywow.

Ta intencja zostala podwazona juz w pierwszym wydaniu amerykanskim z 1963 roku, zaopatrzonym w niemadre poslowie, gdzie Stanley Edgar Hyman informuje, ze czytajac nie mogl sie powstrzymac od ukladania slowniczka, ktory tu „przedrukowal, choc nie jest on bynajmniej autoryzowany i opiera sie po czesci na zgadywaniu”. Wiec przynajmniej czesc jego niekompetencji nie obciaza Burgessa, mimo ze sporo ignoranckiej bylejakosci tkwi w samym slownictwie i nie ma usprawiedliwienia.

Znakomita koncepcja i dosyc mizerne wykonanie tego jezyka ida tu reka w reke.

12