Bohun

kazdym razem wpadal na straze, ktore zawracaly go do obozu. Wczesniej, w grudniu 1637 roku, po przegranej bitwie pod Kumejkami, wzial nogi za pas Pawel Michnowicz But, zwany Pawlukiem. Dla odmiany nadmienie zas, iz Semen Nalewajko nigdzie z taboru pod Lubnami nie uciekal; nie bylo dokad, bowiem hetman Zolkiewski tak szczelnie otoczyl oboz strazami, ze nawet mysz przesliznac sie nie mogla. Nie uciekali takze, trzeba oddac sprawiedliwosc, Taras Fedorowicz spod Perejaslawia w 1630 roku, Marek Zmajlo spod Jeziora Kurukowskiego w 1625 i Hrehory Loboda w czasie oblezenia Solonicy – ten ostatni dlatego, iz od razu po zrzuceniu go z atamanstwa zostal rozsiekany przez molojcow szablami.

U swietego Michala, pod Zlotym Dachem... – Kosciol sw. Michala w Kijowie zwano w XVII wieku Zlotym Dachem, gdyz caly pokryty byl pozlacanymi plytkami.

Peczera... – Lawra Peczerska znajdowala sie w XVII wieku, jak podaje Wilhelm Beauplan „o pol mili powyzej Kijowa”, gdyz do polowy XIX wieku byla odrebnym miastem. To wlasnie pod tym klasztorem znajduja sie slawne pieczary, a w nich zmumifikowane szczatki mnichow.

Trechtymirow – miasteczko na poludnie od Kijowa, ktore Stefan Batory nadal w 1582 roku Kozakom, zalecajac wybudowanie tam szpitala dla rannych, chorych i kalekich Zaporozcow.

Bedzie juz ze czterdziesci i kilka rokow... – Nie wiadomo dokladnie, kiedy urodzil sie Iwan Bohun. Prawdopodobnie okolo 1610 roku, a wiec w chwili wybuchu powstania Chmielnickiego mial okolo 38 lat. To przynajmniej o 10 lat wiecej, niz chce Sienkiewicz, ktory w Ogniem i mieczem uczynil z Bohuna rywala Jana Skrzetuskiego o reke Heleny.

Giermak – dlugi, wierzchni kaftan z futrzanym kolnierzem, noszony w Rzeczypospolitej do poczatku XVII wieku, co znaczylo, ze w polowie XVII stulecia ciagle mogli nosic go Kozacy niewrazliwi na przejawy szlacheckiej mody.

Bandura – ukrainski instrument muzyczny, wywodzacy sie prawdopodobnie od kobzy lub lutni. Klasyczna bandura dwudziesto-, albo dwudziestoczterostrunowa zbudowana jest z jednolitego kawalka drewna, a jej plyta wierzchnia wykonana jest z drewna swierkowego lub sosnowego. Bandura pojawila sie prawdopodobnie juz w VI wieku po Chrystusie w Grecji, a pierwsza wzmianka o bandurzystach na Ukrainie pochodzi z lat osiemdziesiatych XVI wieku. Wbrew temu, co mozna by sadzic, bandura pojawila sie najpierw na dworach szlacheckich, a dopiero potem stala sie popularna wsrod chlopow i Kozakow, wypierajac znacznie starsza kobze.

Taras Weresaj – przedstawiona na kartach tej powiesci postac mlodego bandurzysty Bohuna jest fikcyjna. Jednak, opisujac go, chcialem oddac hold licznym zastepom ukrainskich piesniarzy, lirnikow i kobziarzy z XIX-XX wieku, ktorzy wedrowali po Ukrainie, spiewajac i ukladajac piesni i dumy. Wielu z nich zylo w nedzy, w XIX wieku przesladowani byli przez wladze i policje rosyjska, a w latach trzydziestych XX wieku stalinowska Rosja wymordowala na Ukrainie wielu ludowych piesniarzy. Postac Tarasa i jego ojca nawiazuje do losu zyjacego w XIX wieku Ostapa Weresaja, ktory na starosc musial tulac sie po goscincach, wyrzucony z domu przez ziecia – pijaka. Zarabial na zycie, grajac ludziom na jarmarkach i odpustach. Weresaj wierzyl, ze piesni i dumy zeslane zostaly przez Boga ludziom ku nauce i przestrodze.

Za czasow komunizmu na Ukrainie za samo posiadanie klasycznej bandury mozna bylo trafic do wiezienia. Kilka lat temu spotkalem we Lwowie Ukrainca, ktorego wywieziono po wkroczeniu Armii Czerwonej na Syberie za to, ze... mial w domu stroj kozacki, gdyz wystepowal w ukrainskim zespole ludowym, co wydalo sie wielce podejrzane Rosjanom.

Wtedy to Kozak, biedny nieborak... – fragmenty dumy ukrainskiej Fesko Handza Andyber w przekladzie Miroslawa Kasjana; zobacz Na Ciche wody; Dumy ukrainskie, Wroclaw 1973.

Jarczak... – typ siodla, lekkiej kulbaki uzywanej czesto przez Zaporozcow.

I powiedzial Pan: kto nie bierze swojego krzyza i idzie do mnie, nie jest mnie godzien... – fragment Ewangelii sw. Mateusza (Mt 10:34).

To byly zwykle, pospolite miedziaki, polamane i oberzniete ternary, denary, szelagi i grosze, wsrod ktorych zablysnal czasem ort czy szostak... – mowa oczywiscie o drobnych monetach polskich z XVI/XVII wieku.

Posluchajte chrestianiny... kto majet ucha... – proroctwa wyglaszane przez Olesia nie istnialy w XVII wieku. Dosc luzno nawiazuja one do prognostykow, ktore krazyly po Ukrainie pod koniec XVIII i na poczatku XIX wieku, przypisywanych mitycznemu Wernyhorze. W swobodnym tlumaczeniu brzmi on tak:

Posluchajcie chrzescijanie, kto ma uszy

Niech sie zblizy, prawdy Bozej slucha

Bo zbliza sie sad Bozy, zesle Pan rozne kary

Przychodzi godzina, gdzie cala ojczyzna krwia sie

pokryje...

Umarl ten dobry wodz nasz, za ktorego glowa nie tylko my, podreczni jego... – przemowa Fylypa to fragmenty autentycznej mowy wygloszonej przez Samuela Zorke nad trumna Bohdana Chmielnickiego w czasie pogrzebu hetmana 3 wrzesnia 1657 roku w Subotowie. Mowa ta, przyznajmy, wydaje sie dzis odrobine siermiezna, nawet gdy zestawi sie ja ze zwyklymi dworskimi panegirykami polskimi czy nawet z epitafium Stanislawa Stadnickiego, jednak nie wymagajmy zbyt wiele od Kozakow zaporoskich, co kolegia na Dzikich Polach konczyli.

Zlodzieje podolskie! Psie syny! Sajdaki tatarskie... – w polajankach Bohuna wykorzystalem autentyczne obelgi zawarte w liscie, ktory w drugiej polowie XVII stulecia wyslali Kozacy Iwana Sirki do sultana tureckiego (sic!) przed rozpoczeciem wyprawy majacej na celu zlupienie tatarskich i tureckich miast na Krymie, tudziez pohanbienia mnogich Turczynek i Tatarek. List ow brzmial jak nastepuje:

Ty szatanie turecki, czarta przekletego bracie i towarzyszu, sekretarzu samego Lucyfera! Jaki z ciebie u diabla rycerz? Nie jestes godzien panowac nad synami chrzescijanskimi, nie boimy sie twego wojska, bedziemy sie bic z toba na ladzie i na wodzie.

Tys kucharz babilonski, kolodziej macedonski, gorzelnik jerozolimski, kozolup aleksandryjski, swiniarz Wielkiego i Malego Egiptu, sajdak tatarski, zlodziej podolski, wnuk samego potwora, blazen calego swiata i zaswiata, Boga waszego duren, morda swinska, pies rzeznicki, leb niechrzczony, oby cie czarci porwali!

Tak ci Kozacy odpowiedzieli, plugawcze.

Dnia nie wiemy, gdyz kalendarza nie mamy, miesiac na niebie, rok w ksiazce, a dzien taki sam u nas, jak i u was, pocaluj nas w dupe.

Ataman koszowy Iwan Sirko z calym koszem zaporoskim.

Solonica – uroczysko pod Lubnami na Ukrainie (tymi samymi, w ktorych rezydowal pozniej kniaz Jarema), na ktorym w 1596 roku hetman polny Stanislaw Zolkiewski obiegl zbuntowanych Kozakow Nalewajki. Kiedy Zaporozcy skapitulowali, 6 czerwca doszlo do tragicznej rzezi. Poddajacy sie i skladajacy bron Kozacy zostali zaatakowani i wycieci przez choragwie jazdy polskiej, rozwscieczone duzymi stratami wsrod koni, a takze faktem, ze zbuntowani chlopi przebywajacy u boku Kozakow nie chcieli wracac do swych panow. Zginelo wowczas okolo tysiaca molojcow razem z zonami i dziecmi.

Hej burlaku, burlaku... – duma ukranska, pochodzaca prawdopodobnie z XVII wieku.

Rozdzial II

...rykneli przerazliwym glosem, wykrzywili geby w szkaradnych grymasach... – opisywana scena jest autentyczna, tyle ze rozgrywala sie nie na zamku w Przemyslu, ale kilka lat pozniej w Wisniczu Nowym. W 1656 roku przebywali tam w wiezieniu jency, ktorzy nie zostali wykupieni przez Karola Gustawa. Wsrod nich znajdowal sie zas Hieronim Holsten, frant, szelma i wolny rajtar, ktory pozostawil po sobie Przygody wojenne... – pamietnik opisujacy jego sluzbe w armii szwedzkiej podczas Potopu i w polskiej. Kiedy rajtarzy siedzacy w jamie zabawiali sie piciem gorzalki, niuchaniem tabaki i paleniem fajek, pilnujacy ich hajducy przyprowadzali za oplata okolicznych chlopow, aby mogli popatrzec sobie na zamorskich pludrakow i „Szwedow”. Kiedy chlopi podchodzili blizej, Holsten i jego kompani wykrzywiali sie w nieziemskich grymasach, aby odstraszyc wiesniakow. Holsten wydostal sie w koncu z jamy w dosc prosty sposob – podjal sluzbe w wojsku polskim, trafil na Ukraine, bil sie z Moskwa i... takze zostal wziety przez Rosjan do niewoli. Po raz kolejny tedy przyszlo mu zaznajomic sie z paskudna jama, a takze z glodem, ktory od wiekow byl nieodlacznym towarzyszem Moskali.

Gdanska karoca... – w XVII wieku wielka popularnoscia cieszyly sie karoce sprowadzane lub wytwarzane w Gdansku. Mialy one zwykle kanciaste, zamkniete pudla, w ktorych okna zaslaniane byly firankami. Pojazdy te posiadaly sworzen skretny, drzwiczki i byly bogato zdobione.

W wieku XVIII karoce takie byly czesto wykorzystywane do uprawiania amorow. Kto tedy chcial ukrasc cudza zone albo corke na godzine, sekretnie wyniosl sie z nia z redut, czego w wielkiej kompanii dostrzec trudno bylo. Wsiedli do karety i albo sie zawiezli do jakiego domu (...) albo tez kazawszy sie wozic w karecie stangretowi po odleglych ulicach, w niej sie zjezdzili i jakby nigdy nic powrocili na reduty – pisal ksiadz Jedrzej Kitowicz w Opisie obyczajow za panowania Augusta III. Nadmienic nalezy, ze karoca, jako wyzsza i obijana materialem, byla znacznie wygodniejsza do milosci niz dzisiejszy samochod. No i te szesc koni woznikow musialo robic na damach niesamowite wrazenie.