— Бар, ?ал?ам, Тарланк?кті жіберген болса?, бас?а асауды ?йрет, — деді.
Енді шешім ?зінен ?зі келді. «Хан а?ылы — ?арама?ында?ы елді ай?астырмай ?стауда ?ой. Ай?аса ?ал?ан к?нде де, хан б?л арада т?реші болуы керек! Ар?ын, ?ыпша? бірін-бірі ?зі ?лімге ?исын. Мен тек соларды? жоюшысы болайын».
— Бізді? атамызды? замандасы, ?йсін Май?ы биді? кезінен келе жат?ан «?лім жазасын шешетін халы?ты? ?зі» деген д?ст?р бар емес пе еді. Б?л д?ст?рді ?лемді билеген ?лы Шы??ысханны? ?зі де б?з?ан жо?. Мен ?алай б?зам? Ар?ын, ?ыпша? игі жа?сылары м?жіліс ??рып, батыр Саян та?дырын ?здері? шеші?дер. ?здері?ні? ?й?арулары? хан ?кімі болсын, — деді іші ?атпар-?атпар ?біл?айыр, кенет асасымен жерді бір ?рып.
Хан с?зі — б?зу?а жатпайтын шешім. Жайшылы?та б?йда бермес екі жа? бірдей басын иді.
— ??п, хан ием, с?йлесіп к?релік.
Міне, осы дау Ар?ын, ?ыпша? арасында ?ш к?н с?з бол?ан. Талай ділмарлар, с?зуарлар суырылып шы?ты, талай ?ызыл ??еш, б?лб?л тілдер сайрады, біра? еш шешімге келе алма?ан. Ашу, ыза, кек ?уыс?а ?йлы??ан ?ар секілді о?ай жібімеген. Б?л долы талас кейде сойыл к?шімен шешілуге де таяп ?ал?ан. Біра? екі жа?ты? к?ші бірдей т?скендіктен, жа?аны бос?а жыртуды екі ру мы?тылары ма??л таппа?ан. А?ырында Май?ы би мен ?лы хан Шы??ысты? тастап кеткен д?ст?рін б?зып, б?л таласты ханны? ?зі шешсін деп тарас?ан. Хан не айтса екі жа?ы бірдей со?ан к?нбек бол?ан.
Ал б?л дау?а шешім таба алмай, ?біл?айыр іштей алай-т?лей. Ар?ын мен ?ыпша?ты? ?азіргі таласы, ?й?ы-т?й?ы ж?лысып жат?ан арлан т?беттерді? ай?асына ??сайды. Д?л ?азір б?ларды айыру екіталай. Не болса да ?олында?ы темір с??гіні біреуіне жіберуі керек. Алысып-ж?лысып жат?ан ?ос арланны? ?айсысын ?алайды? Ар?ын?а деп сілтегені? ?ыпша??а тиіп ж?рсе ?айтесі?? ?ыпша??а тиюі ?зіне тиюімен бірдей. Хан саясаты кейде жаз?ыт?рым?ы желдей. Беталысы ел райына, хан Ордасыны? арманына ?арай ?згеріп т?рады. Ал б?гінгі та?да ?ыпша? пен ?біл?айыр ханны? алар демі бір т?беден со?ып т?р.
Кенет хан б?л дауды екі ру арасында?ы саясатпен емес, ?ділетіне ?арай шешпек болды. «?ділетті шешсе? — импрам риза болады. Ал импрам ризалы?ы — д?л б?гін ?обыланды мен А?жол биді? м?ддесінен жо?ары». Б?ны отыз жыл ханды? ??р?ан тіршілігінде ?біл?айыр хан со??ы кезде жа?сы ??а баста?ан.
Ол е? алдымен о?и?аны? ?алай бол?анын т?т?ын жігітті? ?зінен с?рауды ж?н к?рді. Та? жанында т?р?ан к?міс ?о?ырауды алып а?ырын ?а?ты. Таза к?містен сы??ырлай шы??ан с?лу ?н ??ла?ына еркелей жетіп, ?обалжы?ан к??ілін с?л орны?тыр?андай болды. ?йге аша? ж?зінде ?ан жо?, с?л жо?, ?зын бойлы ары?тау келген д?йекші Оспан-?ожа кірді. Ол л?м-мим демей екі ?олын кеудесіне ?стап, басын т?мен т?сіріп, ?мір к?тіп, ?оз?алмай т?ра ?алды.
— Т?т?ын жігітті алып келсін.
— ?ай т?т?ын жігітті, хан ием?
«Б?се, ?ай т?т?ын жігітті? — ?біл?айыр мырс етіп к?лді — Чинга Т?ра [16] ?аласынан ал?аш?ы хан та?ына мінген к?ннен бастап, сонау Батуды? ?скеріні? бас ?ос?ан жері — Ке?гірдегі Орда Базарды ?зіні? астанасы етіп, артынан Б??ар, Самар?ант, Сы?ана?тарды алып, олар?а ?зіні? ?рпа?тарын не ?йелдеріні? жа?ындарын хакім ?ып отыр?ыз?анша ?аншама адамды т?т?ын етпеді? Нелер жайса? жігіттерді шынжыр кісен кигізіп, зындан?а тастамады. ?айсыны? аты есте? Ал б?гінгі т?т?ын жігітті? аты кім еді?» ?біл?айыр ойлана ?алды. «?йтсе де осы дау болып жат?ан жігітті? есімі кім еді? Аян ба, Шаян ба, Баян ба?» Жігітті? аты кенет есіне т?сті. «И?, и?, Саян екен ?ой. Б?л атты б?рын ?айда естідім? И?, и?, солай екен-ау, ма?ан оны? атын Рабиу-С?лтан-Бегім айт?ан еді ?ой. Б?се, не деп еді? ?зімнен ту?ан екінші балам С?йіншік с?лтан?а к?зіні? тірісінде осы Саянды аталы?[17] етіп ?ой деп с?рады ?ой? Неге олай ?тініп еді? Жадымда жо?. Біра? мен: «?лі тірімін ?ой» деп ханымны? ?тінішін жорта орындамай ?ой?ам. «Неге орындамадым?» Ханны? ?аба?ы та?ы т?йіліп кетті. «И?, и?, бая?ы бір Орда ?сегі себеп бол?ан. Ханымны? с?ттен а?, періштеден таза екенін білсем де, сол бір ?сек ма?ан да ?сер ете жазда?ан. Тек, ?йтеуір, жал?ан болып шы?ты ?ой… Б?се, сол жігітті? де аты Саян еді… Со кез ол жоры??а аттанып, к?ре алмай ?ал?анмын. Артынан б?л ??гіме тіпті есімнен шы?ып кеткен-ді. Ханым да ?зіні? ?тінішін ?айтала?ан жо?… И?, ол ??гімеге де жеті жылдан асып кетті. ?тіп бара жат?ан ?мір!». Хан есік алдында т?р?ан д?йекшіге кілт б?рылды.
— ?лгі Ар?ын, ?ыпша? арасында дау шы?ар?ан жігітті, — деді ол, атын атау?а ?лденеге аузы бармай.
— ??п, та?сыр, хан ием.
?біл?айыр та?ы да ой?а шомды.
Он жеті жасында «Бату та?ы», «?збек та?ы» деп атал?ан Д?шті ?ыпша? та?ына отырды. Ол кезде хан ордасы сонау шы?ыста?ы Ертіс ?зеніні? ?ойнауында?ы Чинга Т?ра ?аласына ту тіккен, майданды сол т?стан ашып, жеке-жеке ?лыс болып отыр?ан ?аза? хандарын же?іп, бірте-бірте Есіл, Тобыл, Н?ра ?зендеріні? бойын тегіс ?зіне ?аратты. Сол ?ар?ынмен ол бір кезде, Жошыны? ордасы тігілген, ?лытау бойына жетті. Енді ?зіні? астанасын Батуханны? ?скері екі ж?з жиырма жыл б?рын бас ?ос?ан Ке?гір бойында?ы Орда- Базар деп аталатын ?ала?а к?шірді. ?лытау Д?шті ?ыпша? даласыны? кіндік ортасы. Батысы — Еділ, Жайы?, солт?стігі — Есіл, Тобыл; шы?ысы — Ертіс, о?т?стігі — Сыр бойы. Осы Д?шті ?ыпша? жеріне тегіс ие бол?аннан кейін, ол Мауреннахр жеріне к?з сала бастады. Отыз жыл ханды? ??р?ан ?мірінде ?ргеніш пен Самар?антты да шапты. Мауреннахрдан Сы?ана?, Соза?, Отырар, А?р??, А?-?ор?ан т?різді Д?шті ?ыпша? еліні? к?не ша?арларын ?айтарып алды. С?йте ж?ріп ол бір жа?ынан А?са? Темір ?рпа?тарына ?ыз беріп, ?ыз алып, ?бден ?андасып кетті. А?ырында ?біл?айыр б?л кездерде т?ркі, иран елдері «К?к Орда» ал орыс шежірелерінде «А? Орда» деп атал?ан кешегі Алтын Орданы? ке? байта? алып даласына толы? ие болды.
То?тамыс хан же?іліп, Сарайда?ы хандар сарайы Г?лстанды А?са? Темір біржолата ?ират?аннан бері б?рын?ы к?шті Алтын Орда м?лдем жойыл?ан. ?азір ?біл?айыр ?зін Сайын ханымын десе, тек онысы Бату ханны? орнында отырмын деп ?зге елге сес беруі. Бір кезде к?не т?ркі елінен тарал?ан, ?азір ?збек, ?аза? болып б?ліне баста?ан екі елді?, ?біл?айыр шынында ?збек ханы болу?а айнал?ан. Б?л оны? ?азір ?лсіреген кезі. Демек, Шахрук ?мірді? ?лдары ?орасан, Ирак?а к?з тіксе, ал ?біл?айырды? ?лі де болса, Д?шті ?ыпша? жеріне ?оса, Мо?олстанды алма? ойы бар.
Мо?олстан! Б?л бір ?біл?айырды? ?зірге тісі бата алмай келген, к?лдене?і мен ?зынды?ы жеті айлы? ке? ал?ап, к?ншы?ыс жа?ы ?алма? жерімен шектесіп, Барыс к?л, Алтын Емел, Ертіс ?зендерімен бітеді. Солт?стігінде К?кше те?із (осы к?нгі Бал?аш к?лі) бен ?аратал ?зені жатыр. К?нбатысында Ташкент пен Т?ркістан, О?т?стігі ?аш?ар, Фер?ана, у?лиеті мен шы?ыс Т?ркістанда?ы, Т?рфан ?аласы. Билеп т?р?андар Иса Б??ы, Шир М?хамед, Уаис секілді Жа?атай ?рпа?ынан шы??ан хандар. ?арама?ында?ы елдерді? к?пшілігі ?йсін, Жалайыр, Дулат, ?а?лы, ?й?ыр, Найман, ?о?ырат.
?біл?айыр ханны? ордасында?ы Ар?ын билеріні? де к?з тіккені — осы Мо?олстан! Жеке ел боламыз деп Орыс хан ?рпа?тары Ж?нібек пен Керей с?лтанны? да к?ше ?алса, барар жері осы Мо?олстан.
«М?ндай жа?дайда, Иран ханы Смайылды? да бас к?теріп, А?са? Темір балаларыны? тізгінін ?зіп кетпек боп т?р?ан кезде, ел билігін мы?ты ?стау ?ажет. ?ыпша?ты? дегенін істеймін деп ?з ордамда б?лік шы?арсам, ?згелерді? ордасын ?алай жаулап алам?..»
Д?л осы кезде д?йекші екі н?кермен т?т?ын жігітті алып кірді.
— Хан ием, б?йры?ы?ыз м?лтіксіз орындалды.
?біл?айыр ?лі де терезеге ?арап т?р?ан-ды. Енді ол а?ырын б?рылды. Т?т?ын жігітке к?з ?ырын салар-салмастан с?п-с?р болып ?згеріп кетті. Батыр Саянды ол б?рын к?рмеген-ді. Ал мынау ?арсы алдында?ы жиырма бес жасар батыр… ?зіні? ?лы?бекті? ?ызы Рабиу-С?лтан-Бегім с?лудан ту?ан ?лкен баласы С?йіншіктен аусайшы! Жо?, С?йіншік б?дан аумайды. Ал?аш?ы к?зі т?скенде С?йіншік екен деп те ?алды. ?алы? ?аба?, ?ыр м?рын боз?ыл т?с, ??май к?з… ?з баласындай е?селі. ?имылы да барыс т?різді шапша?, епті болуы керек. Тек С?йіншіктен айырмасы — ?ою ?ара м?рты бар…
?біл?айыр хан Рабиу-С?лтан-Бегім ханымны? ?абыр?асы ?айысып м?ны неге «аталы?» етуін с?ра?анын бірден т?сінді. Бойын кенет орасан ашу билеп кетті. Шешім ?зінен ?зі келді. «Б?л жігіт, ?луі керек! Б?гін! ?азір! Д?л осы арада!».
?біл?айыр ??ндыз жа?алы, алтын зерлі к?к ма?пал шапаныны? ішінен байлап ал?ан ?орасан ??рышынан жасал?ан болат ?анжарыны? сабына ?олыны? ?алай барып ?ал?анын ?зі де а??армады.
Ханны? ??был?ан т?р келбетінен, о?ыс ?имылынан, оны? ?андай ?атал ?рекет жасама? бол?анын жас жігіт сезіп т?рса да, орнынан ?оз?алмады. Тіл ?атып ?тініш те айтпады. Тек екі ?олы артына кісенделген ?алпында арыс кеудесін с?л шал?айта, ?біл?айырдан ?ткір к?зін аудармай тістене бекініп, ?атты да
