?скер арасы б?зылмасын деп б?ны хан ?рпа?тары мы?ты ?ста?ан, ?ас батыр?а ?ойыл?ан айып ауыр.
— О?ан ?андай д?лелі? бар? Керей ?арабатырды? ?зі айтты ма, ?лде к?рген жан бар ма? — деді А?жол ?лі де даусын ?згертпей.
— ?арабатыр сол таласта ?аза тапты. К?рген ку?ні де ?ызба ?анды Саянны? алдаспаны алып т?сіпті.
?біл?айыр ж?мса?ан бір с?мны? с?зіне а??ал ?обыланды к?рт сеніп ?ал?ан. Осылай болуын тілеген к??іл, Саян?а та?ыл?ан кін?ні? а?, ?арасына к?з жеткіздірмей, ?зін де жаланы? ??рбаны етіп отыр.
— Олжа?а ?алай талас?анын онда батыр Саянны? ?зі айтар?
— К?н?сін мойын?а алу ?шін шын батыр болу керек.
— Ар?ынны? арда?ты жиенін ?атын демексі? бе?
— Олжа есірейге таласу ?атын ?рекеті.
Екі батыр алыса кететін ?анды ауыз арлан т?беттердей алая ?арады. Біра? хан алдында т?зім са?тау керек, ендігі с?зді Орда иесінен к?тіп ?н-т?нсіз отыр.
?обыланды батырды? б?л жанжалды неге бастап отыр?аны ?біл?айыр?а аян. К?йе жа?а айтыл?ан с?зді? астарында к?йікті сыр жат?ан. «?лде батыр Саянны? ?ылы?ы рас па екен?» ?біл?айыр хан ?йде отыр?андарды к?з астымен бір шолып ?тті. Хан ке?есіне келетіндер ?алай ?згеріп кеткен. Мешін жылы Д?шті ?ыпша? та?ына отыр?анында ?зі он жеті жаста еді. Ол кездерде ?скер басшылары да, Орда тіректері де бас?алар болатын. Мынау Ар?ын, ?ыпша? жайса?дары ал?ан т?рде Ма??ыт, Дулат, ?йсін, ?о?ырат, Найман, Тубай, ?й?ыр, ?ытай[14] руларыны? мы?тылары отыратын. «Хиуаны шап?анында да сол топ ?асымда еді. Тек ?алма?тармен ай?ас?анымда ойымнан шы?пады. И?, ол мені? е? ?арабет же?ілісім болды. ?скерім Сыр?а дейін шегінді. ?зім Сы?ана??а ?аштым. Жауымнан к?п ??н т?леумен ?зер ??тылдым. Сосын ?ой Д?шті ?ыпша?ты? басты рулары Ар?ын мен ?ыпша??а ар?а с?йемек бол?аным… Одан не шы?ты? Тікенектен шошып шо? басты деген осы емес пе? ?тте? жас кезім ?айта оралар ма еді? Онда б?йтіп жан-жа?ыма ?обалжи ?арап отырмас едім-ау! Шіркін жасты?, дарияны? ал?аш?ы тасы?ан ?ар?ынындай еді?-ау, б?збайтын б?геті? бар ма еді? Екі жыл ?тпей, Д?шті ?ыпша? ханды?ына ?ол соз?ан Сайбанны? ортаншы ?атыны ?кілімайдан тара?ан ?анбайды? ?лы Елбектен ту?ан Махмед-?ожа ханмен Тобыл ?зеніні? жа?асында ?алы? ?скерімен кездесіп же?іп шы?ып едім ?ой. ?андай ?ызы?, ?андай ?айтып келмес, ?селдей т?тті к?ндер! Сол жолы еді ?ой, ?зге батырларымны? біреуіне де ?имай он т?ртінде ту?ан айдай толы?сы?ан, адамзатты? с?луы, Махмед-?ожаны? жесірі, Ар?ынны? ?ызы А?ана?-Бикені ?зім алып едім. А?ана?-Бике десе А?ана?-Бике еді ?ой. Адамзат н?псісі дегенді ?ойсайшы, жастай ?осыл?ан ерін ?лтіріп, ?зін ?атынды??а ал?анымда опа таптым ба? ??ша?ында жат?анда т?сегі? на?ыз бір жылан ініні? ?асына салын?андай сезінесі?. Ін ішінен бір улы жылан ысылдап шы?ып, жала?аш дене?е айыр тілін с??ып алатындай! Мен ?анша жа?сы к?рсем де, бір иілмей ?тті-ау, бейшара. ?айтсын, мен ??р ?ана ерін ?лтіріп ?ойдым ба, со?ынан еріп келген ?ш жасар баласын да ?лтірттім ?ой. ?лтіртпеске болмайтын еді. Хан та?ы деген періште де ?ызы?атын бір си?ырлы арман ?ой. ?гей бала т?гіл, ?з бала?а да сену ?иын. Ал Махмед- ?ожа баласы, жабылма?ан ?стара т?різді еді, абайламаса? ?олы?ды алып т?суі оп-о?ай. Оны мен ?рине д?рыс ?лтірттім. Біра? одан не таптым? Шешесі жылы шырайын бір к?рсетпей кетті. Менен балалы болып ?алмайын деп, сан м?ртебе к?ш?л? ішіп іш тастады. Жал?ыз-а? б?л ажалдардан пайда к?рген Сар?ыт-Шиман Ма??ыт болды ?ой. Тапсырмамды адал орындады? деп мен о?ан ?андай тартутарал?ы бермедім, ?андай д?режеге к?термедім. Д?шті ?ыпша??а ?зімнен кейінгі адам еттім. ?рине мені? м?ным ?згелерге ?на?ан жо?, ?сіресе Ба?рам, Алаш батырлар?а…
Хан Ордасында?ы тартыс сол к?ннен бастап к?шейе т?сті. Содан бері отыз жылдай ?мір ?тті, ал тартыс ?лі бір толастамай келеді. ?айран, д?ние! ?андай ?айсар едім! Отыз жыл! Отыз жылды? ішінде ?андай жауымды же?бедім! Демек адамны? ?асы — арам ш?п т?різді болады екен. Ота?ан сайын ?аулай ?се т?седі. ?йтсе де мен де аянып ?ал?аным жо?. ?ай ша?арды алмадым? Хиуа, Самар?ант, Икра-т?п, Б??ар, Сы?ана?, ?аза?ты? жеке ?лысы болып ж?рген Махмед-?ожа хан, а?алы-інілі Ахмед-Махм?д, М?стафа хандарды же?іп, Есіл, Тобыл, Н?ра бойын ?зіме ?араттым… Біра? сонда шы??ан ?андай м?йізім бар? Ал?аш?ы хан бол?ан кезімде Найман, Ма??ыт, ?й?ыр, ?о?ырат руларынан ?аймы?сам, енді міне Ар?ын, ?ыпша?тан сескеніп отырмын. Б?рын жауым ?зіммен аталас Сайбан т??ымдары еді десем, енді міне, Жошыны? он ?шінші баласы То?ай Темірден тара?ан ?рпа?тары болып отыр.
?біл?айыр Ар?ынны? би, батырларыны? алды??ы жа?ында отыр?ан с?лу м?ртты Ж?нібек пен жала?аш ?анжардай т?сі суы? Керейге к?з ?иы?ын ау-дарды.
«И?… и?… Аба? с?лтаннан б?лар ?ауіпті. Шы??ысхан нояндары к?йреткен, со?ынан бабалары Орыс хан ?айта ж?ндеген А? Орда астанасы Сы?ана?ты жаулап ал?анымды б?лар м??гі-ба?и кешірмек емес. Ж?не А?са? Темірді? баласы Шахрук с?лтаннан ту?ан ?лы?бекті? ?ызын ал?аныма да ?ыр?и-?аба?. Мені? Б??ар, Самар?ант бектеріне б?йрегімні? б?ратынын к?ре алмайды. Шамалары келсе, тез-а? жеке ?аза? ханы болып о?аша отау тікпек. Тек б?лініп кетуге ?зірге к?штері жеткіліксіз. Бастары ?осылмай ж?рген рулары болмаса, со?ынан т?таса ерген елі жо?. Ал ел деген не? Ойынан шы?паса?, сенен ?рки ж?нелуге бар. Мына А?жол биді? айтып отыр?анын ескермей к?рші, б?кіл Ар- ?ын, Найман, ?о?ырат болып ши шы?ару?а дайын. Бара? баласы Ж?нібекті?, Болат баласы Керейді? к?ткені де осы. К?птен бері Ж?нібек пен Керей осы руларды? с?зін с?йлеп, сойылын со?ып ?здеріне баурап ж?р. Аз?антай м?лт кетсе?, о?ырала?ан ?гіздей м??ки тулап, ж?ртты б?ліп ?кеткелі т?р. Сонда не істеу керек? Ар?ыннан ?ор?ып ?ыпша? батырыны? с?зін ая?сыз тастау керек пе? Жо?, ?йтуге болмайды. ?азіргі ар?а с?йерім, б?рын?ыдай Ма??ыт емес, жошын ?ыпша?! ?ыпша? мені? ?азір ?анды шо?парым. Оны д?рыс сілтей білсем, ?лі де болса талай Ж?нібек, Керейлерді? басын домалата алам. Демек, шешім ?андай болу?а тиісті? Екі жа? менен бірдей жауап к?туде ?ой».
?біл?айырды? іркіп отыр?ан ойын кенет сы?ырлай ашыл?ан есік ?ні б?зып кетті. Хан т?мен т?сіп кеткен басын к?теріп есік жа??а ?арады. Жа?ында ?айтыс бол?ан Шах-Буда? с?лтаннан ту?ан жеті жасар немересі М?хамед-Шайбани екен. Атасы хан, на?ашысы б?кіл Алтын ханны? бас батыры Домбалы? батыр бол?анды?тан, ?біл?айырды? б?л немересі ?з балаларынан да ана??рлым ерке, тентек. Ж?не хан да оны ерекше жа?сы к?ретін. Бала есік алдында т?р?ан пасбандар?а,[15] ?й іші тол?ан бек, с?лтан, ?мір, хакім, батырлар?а ?арамастан ?йге кірген бетімен ?згелерді баса-к?ктей алтын та?ты? жанына бір-а? жетті. Атасы ?біл?айыр?а еркелей:
— Тарланк?к тым асау екен, бие сауымдай мезгіл шаптым. Біра? мені т?сіріп кете алмады, — деді ма?тана, — б?рібір мен оны ?йретіп аламын!
— Кезі? келгенде б?л доза?ты? отына сен де к?йерсі?, ?зірге ойнай бер. Бара ?ой.
— ?айда?ы доза?? — Бала атасына еркелей ?арады. — Мен хан бол?анда ол доза?ты ж?ма??а айналдырам. К?р де т?р?
Хан к?лімсіреді де ?ойды. Кенет оны? к?зі есікке таяу т?р?ан Керейді? он жеті жасар баласы Б?рынды??а т?сіп кетті! Ж?регі дір ете ?алды. Ананы? бет ??былысында жеті жасар М?хамед-Шайбани?а деген аяздан?ан ?ар т?різді бір алуан ?шпендік ыз?ары бай?алады. Ш??ет к?здері шо?тай ?адалып т?р.
Елуге тая?ан ?біл?айырды? тікелей хан та?ына отырар м?рагері е? т???ышы мар??м Шах-Буда? с?лтан болатын. Одан кейінгі кезек екінші баласы Шайх-Хайдар мен осы М?хамед-Шайбанидікі… А?ылды хан жау сада?ыны? о?ы, ?зі ?лгеннен кейін, Шайх-Хайдар мен осы жеті жасар немересіне кезенетінін бірден ??ты. Хан та?ына ие болудан туатын ?лы таластан ?лі т?сінігі жо? жеті жасар немересін ?ор?а?ысы келгендей ?біл?айыр кенет М?хамед-Шайбаниды аялай бауырына ?ысты. «Расымен-а? біреу осы н?рестеге де ?ол к?терер ме екен? Кімні? б?л ша?ыра?ын ?иратып, т?ндігін тіліп еді?» — деді ол ішінен. Біра? хан д?л б?л с?тте ?зіні? Махмед-?ожаны? баласына істегенін есіне т?сірмеді. Б?се, ?ш жасар н?ресте Махмед-?ожаны? ?лы ?біл?айыр ханны? несін б?лдіріп еді? ?ай шыра?ына к?ле?ке болып еді!
Бірін-бірі ?ас?ырша тала?ан, тек же?гендері ?ана ?мір с?ретін ?атал заман. ?біл?айырды? кенет немересін бауырына неге ?ыс?анын бір-а? адам ?ана т?сінді. Ол — Ж?нібек с?лтан еді. «Д?рыс ойлап отырсы?, хан ием, — деді ол ішінен, — сені? оша?ы?ды маздататын а?ыр?ы тобыл?ы? осы М?хамед-Шайбани немере? болар. Жеті жасар баладай емес тым ересек, а?ылды… Егер осы немере? ?ыршынынан ?иылса, сені? де оты?ны? м??гі с?нгені».
Демек, бір мы? т?рт ж?з алпыс сегізінші жылы ?біл?айыр хан ?лгенде, он жетіде ?ал?ан М?хамед- Шайбани мен он екі жасар інісі Махм?т-С?лтанны? ерлік ?рекеттері ар?асында ?біл?айыр оша?ыны? к?пке дейін с?нбейтінін д?л осы с?тте Ж?нібек с?лтан білмеді. Ал ?азір ол ?біл?айыр ханны? жеті жасар жан?алы т?р?ан шамшыра?ы жайында тек к?мескі ?обалжу ойда ?ана болды.
Хан ?п-с?тте бойын жинап алды.
