?алды.
Хан т?ксие ?арады. «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жо?» т?т?ын жігітпен тіл ?атысуды ж?н к?рді.
— ?зі?е ?ойыл?ан айыпты мойны?а аласы? ба? — деді ол тама?ына келіп ты?ыл?ан ашуы мен к?дік кірбе?ін ?зер басып, даусы дірілдеп кетіп.
Жігіт сол т?р?ан ?алпынан титтей міз ба?пады. Тек басын с?л иді.
— Жо?, ?зге айыбым бол?анменен, ?обыланды батыр айт?андай к?н?м жо?, иланы?ыз, хан ием…
«?зге айыбым бол?анменен» деген с?зден хан б?рын?ысынан да бетер к?йіп кетті. «?зге айыбы?ны? ?андай айып екенін білемін. Жасырмай мені? бетіме айту?а ?алай тілі? барды? С?л шыда, ол тілі?ді де шо? басыл?андай к?йдіргенімді к?рерсі?!..» Біра? ханны? «?зге айыбы? ?андай айып?» деп с?рау?а д?ті бармады. Бойын билей ж?нелген ашу, на?ыз бір аузы-м?рнын кигізбен ?апта?андай т?ншы?тырып ?кетіп барады. Ойды алып, ж?ректі ?ртеген ызаны ы?тай берді. Хан даусы ша?атын жыландай енді ысылдай шы?ты.
— ?ара ?ыпша? ?обыланды жала жап?аны ма?
Жігіт ?ыстала? мінез к?рсетпеді.
— ?ара ?ыпша? ?обыланды неге былай дейтіні менен к?рі сізге м?лімірек болар, хан ием.
Ол осы с?зімен бар жайды бір-а? жайып салды.
«Б?л не дегені, ??» ?біл?айыр, екі к?зі ?анталап с?зетін б??адай, т?йілген ?аба?ыны? астынан ?арады. «Жо?, б?л жігіт осал жігіт емес. ?зіне жабыл?ан жаланы? неден туып т?р?анын біледі. Б?л білгенді б?тен Ар?ындар да біледі ?ой. Б?лені? бір ?шы ?зімде жат?аны ?зге ж?рт?а да аян болар. Ар?ын?а ала к?з ?арайтынды?ымнан ?обыланды батыр б?л о?и?аны ?дейі шы?ар?ансыды. ?рине, содан со? б?кіл Ар?ын болып кеше мына жігітті ?лімге бермей ?ал?ан екен. Сір?, т?белеске т?суге де бар т?різді ?ой ?здері. Сол екен ?ой Ж?нібек пен Керейді? де миы?ынан к?ліп ж?ргендері. Жо?, жо?, ашу тасы?ан дария т?різді, ал?аш?ы екпінімен жар б?зады, ал уа?ыт ?ткен сайын ?ар?ыны б?се?дей т?седі. Шешімді бірден алмау керек…»
Хан ?олын ?анжарынан босатты.
— ?ай рудансы??
— Ма??ыт, Барлас руынанмын.
Жігіт бетіне хан та?ы да ??іле, байыздай ?арады. К?зінде бір жан т?сінбес ?ш?ын пайда болды. О да м?мкін… Рабиу-С?лтан-Бегім «С?йіншік с?лтан на?ашыларына тарт?ан» деуші еді ?ой… «Барлас руыны? жігіттеріні? б?рі бірдей осындай ?алы? ?аба?, арыс кеуде келеді. Сонда б?л батырды? ?андай айыбы бар? Жазы?ы ?алы? ?аба?ты бол?аны ма? На?ашы ж?ртына жиеніні? тартуы таби?и ж?йе ?ой. Мені де ?збек на?ашыларына тарт?ан демей ме?» ?біл?айыр хан ?зіні? ойыны? жал?ан екенін біледі. «Жел т?рмаса ш?пті? басы ?имылдамайды». Естіген ?сегіне сонда-а? сенген. Біра? Сар?ыт-Шиман Ма??ыт у?зір: «?уанышты? те?ізі, адамгершілікті? к?ні, Фаридундай ?асиетті ?біл?айыр ханны? ?йелі, А?са? Темір немересі ?лы?бек мырзаны? ?ызы Рабиу-С?лтан-Бегім ханым ?сек-ая?нан тыс т?руы фати?а. Б?лай ету екі ж?рт?а бірдей т?лім. ?сіресе ?лкен бала?ыз Шах-Хайдарды Самар?ант?а хан еткелі т?р?аны?ызда» дегеннен кейін ханымны? ?ылы?ын ?азбалай бермеген-ді.
«Сол ?секті ?азір ?айта шы?ар?анда не таппа?? Онда?ы к?ннен ?азір А?са? Темір немерелерімен арасы жа?ын т?р ма? Мен м?ны ?лім жазасына б?йырсам ж?рт не дейді? К?н?сі ашылма?ан батырды ?лімге ?иды… Б?ны хан бая?ы ?секті? салдарынан істеп отыр демей ме? ?рине, с?йдейді. ?сек те бір, к?йе де бір. К?зіме айтпа?анмен ж?рт солай жориды. Одан да ?з басыма кір келтір-мегенім ж?н емес пе? И?, сол ж?н. Біра? мына жігітті? к?н?сін ?алай кешем? Білмеген болып ?ндемей ?алуым ж?н бе? ?ара ?аза??а намысымды таптатып ?ойсам, ж?рт мені батылы бармады дейді ?ой! Жо?, жо? б?л жігіт ?луі керек!».
— Б?л жігітті? та?дырын Шах-Буда? с?лтанны? асы ?ткен со? шешеміз, — деді д?йекші мен жігітті алып келген н?керлеріне, — ?ай?ылы ас алдында… ?а?ардан ?айта т?ралы?. ?кеті?дер!
Жігіт с?л басын иді де кілт б?рылды. Жендеттер оны тыс?а ?арай айдай ж?нелді. Е? со?ынан шы?ып бара жат?ан д?йекшіге естірте хан:
— Са? болы?дар. К?здері?ні? ?арашы?ындай к?зеті?дер, — деді.
Д?йекші басын иді.
— ??п, та?сыр.
Ханны? айт?аны шынды? еді. Шы?ыс хал?ыны? ?деті бойынша «он бесте отау иесі». ?біл?айырды? Ма??ыт ?йелінен ту?ан т???ышы Шах-Буда? ?ткен жылы д?ние сал?ан. Хан осы с?йікті ?лыны? ?ш к?ннен кейін асын бермекші. Ас беру — жерлеу емес, Д?шті ?ыпша? еліні? д?ст?рі бойынша ?лкен той. Ас?а Д?шті ?ыпша? пен Мауреннахрды? игі жа?сылары ?атысады, сайыс?а ата?ты батырлар т?спек! ?ыпша?ты? от ауызды, ора? тісті, ?ар?а бойлы ?азту?ан жырауы мен Ар?ынны? а?санда? ж?йрігі, сексеннен асып кеткен, А?жол биді? ?кесі ?отан жырау айтысады. Т?решіге ?йсін Май?ы биді? алтыншы буыны ?лы сыншы, халы? ардагері, ж?зден асып кеткен Асан ?ай?ыны? ?зі келмекші.
Хан саясаты тынып жат?ан к?л секілді, ?ай жері т???иы?, ?ай жері тайыз білмейсі?. Та?ы да к?міс ?о?ырау шылдырлады.
Орда?а ?лгі ?ан-с?лсіз д?йекші кірді, ?н-т?нсіз басын иіп, т?ра ?алды.
Хан жайшылы?та?ы тапсырмаларыны? бірін бергендей жайбара?ат с?йледі.
Ас біткен к?нні? ерте?іне ?лгі жігітке ?кім айтылады. Біра? о?ан дейін…
Д?йекшіні? жар?а?тан?ан ж??а ерні а?ырын ?ана ?имылдады.
— ??п, та?сыр.
ІІ
?біл?айыр Ордасы б?л кезде Ке?гір ?зеніні? жа?асында?ы Орда-Базар ?аласында еді. ?лы ас?а б?кіл Д?шті ?ыпша? пен Мауреннахрды? бек, с?лтандары тегіс келетінін білген хан, асты ке? жайлауда — ?лытауды? к?нбатыс жа?ында?ы А?к?л жа?асында ?ткізбек болды. Шілдені? бас кезі еді. Бір шеті мен бір шеті ат шаптырым к?міс тол?ынды А?к?лді? ке? ал?ап жазира даласы ат бауырынан келген к?к шал?ын?а б?ленген. ?ыратты бауырлай біткен хош иісті к?де-к?кпекті? ?зі тізеге жетеді. Алыстан м?нарлана Едіге батыр мен То?тамыс ханны? с?йектері ?ойыл?ан ?лытау мен Кішітауды? с?йір бастары к?рінеді. К?к шал?ынны? арасында?ы барма?тай-барма?тай боп ?скен б?лдірген мен жи- дектен к?з т?нады. Аласа б?талар?а сы?си біткен ?ара?атты? да піскен кезі… К?л ?стінде к?ндіз-т?ні тынба?ан ??с ?и?уы… Ортасында?ы а? айдында ?анаттана баста?ан к?гілдірлерін ертіп бір топ а??у сыбыз?ы ?ніндей ?о?ыр?ай дауыстарымен сы?сып ?н салады. Саба?ы сояуланып ?ал?ан, ?ыз?алда?, лала жаушымылды?, раушан г?лдерінен ж?пар а??иды. Осынау ?ызылды-жасылды ?рнекпен безелген жасыл кілем ?шы-?иыры жо? ке? даланы? ортасында т??керілген к?міс кеседей жар?ырап, а? айдын А?к?л жатыр. Жан-жа?ы сонау к?кжиекке дейін мидай дала. ?ш?ан ??стан, ж?гірген а?нан б?тен тірі жан к?рінбейді. Тек к?лді? батыс жа?ында к?гілдір белес бар. Белесті? ?стінде с?р?ыт оба тас пен бірнеше балбала т?р. Оба тас м?рты салбыра?ан, о? ?олына ?ымыз ішетін тоста?ан т?різді ыдыс ?ста?ан келсаптай шомбал бір ?ажайып бейне…
Б?л тастар ж?нінде халы? арасында екі а?ыз бар. Бірі — к?не ?ыпша?тарда ?лген адамды жаназала?анда, не жетісін, ?ыр?ын, асын бергенде оны? бейнесіне с?йкестей а?аштан ?уырша? ойып, ?стіне б?рын?ы киімдерін кигізіп, ?здеріні? ортасына отыр?ызатын д?ст?р бол?ан. ?йткені к?не ?ыпша?тарды? т?сінігінше, адам жаны ?лмейді, ?немі туыс-ту?андарымен бірге ж?реді. Жо?тау?а жинал?ан кісілерді? б?ріні? де денесінде ?з жаны бол?анды?тан, ?лікті? жаны ?зіні? ?уырша? бейнесіне барып орналасу?а тиіс. ?уырша? боп ол ?зіні? жерлеу тойына, жетісіне, асына ?атынасуы керек. А?айын-туыстарымен бірге отырып, ?з ажалын ?зі тойлайды. Ал жа?ындары о?ан керемет ??рмет к?рсетуге борышты. ?олына ыдыс беріп, ?ымыз ??йып, алдына ас ?ойылу міндет. ?лген адамны? д?режесіне ?арай а?сарбас ?ош?ардан бастап, ?ш то?ыз?а дейін оны? ??рметіне ??рбан шалын?ан. Араб жазушысы Абу ?ль-Фиді? айтуынша, ??рбанды??а ?ыпша?тар кісі де бауызда?ан. Мынау оба тас пен балбалалар сол д?ст?рді? ескерткіші-міс. ?олына ыдыс ?ста?ан оба тас — ас ішуге ы??айлан?ан, сол ?лген адамны? ?зі, ал ?асында?ы балбалалар жанында жерлеп отыр- ?ан оны? туыс-ту?андары-мыс. Екінші а?ыз бойынша, адамны? тірісінде ?лтірген жауы о д?ниеде соны? ??лы болады екен. Мына тас м?сіндер осы а?ызды бейнелейді делінеді. Мынау оба тас — ?ожасына ас дайындап т?р?ан сол ?зі ?лтірген бас жауы, ал балбалалар бас жауды? серіктері, а?айын-туыстары-мыс.
Осы тас бейнеден б?тен жасыл шал?ын?а оран?ан ке? далада ешбір мола, зират, ?ор?ан, бекініс жо?. Желмен ойнап шула?ан ?алы? к?гал, к?міс тол?ынын тынбай тербеткен шал?ар к?л…
К?лді? солт?стік ал?абына ?она?тар?а арнап а? кигізден басыл?ан он екі ?анат ?ш ж?з ?й тігілген. Іштері Самар?ант пен Б??арадан то?ыз керуенмен тасыл?ан ?ырмызы ?ызыл кілем, д?рия, тор?а жібектен
