жинал?ан болатын. Ал Египетке ер ж?рек, мы?ты ?скер ?те керек еді. М?ндай ?скерді мамлюктер[11] ??ра білді.
Б?л кезде Египетке Шы?ысынан мон?ол шап?ыншылары т?нсе, он екінші ?асырда ?рыста же?ілгеніне ?арамай, батыс жа?ынан Таяу Шы?ысты ?лі де болса ?зіне ба?ындырма? боп, Кресшілер шабуыл?а шы??ан- ды. Енді б?кіл м?сылман ?ауымыны? кіндігі, оны? м?дениет, к?ркем ?нер, ?ылым-білім орталы?ы Египет пен Сирия басына шын ?ауіп-?атерлі ?ара б?лт т?нерген-ді.
Д?л осы с?тте бала кезінде ?ыпша? жерінен ??лды??а сатылып ?келінген Сирия ?скеріні? ?олбасшысы Бейбарыс ба?адур со?ынан мамлюктерден ??рыл?ан гвардиясын ертіп, Ба?датты алып, енді сар?ырамадай Сирия?а ??ла?ан Иран шахы ??ла?у ?скеріне ?арсы шы?ты. ??р ?ана ?арсы шы??ан жо?, ??ла?уды же?іп, екі жылдан кейін оны б?кіл Египет жерінен ?уды. Ал бір мы? екі ж?з то?сан бірінші жылы ?ыпша? мамлюктері ?бжіл ?имылдап Сириядан Крест ?стаушыларды бір жолата ?уып, рыцарларды? Шы?ыста?ы е? а?ыр?ы ?ор?аны А??а ?аласын алды.
С?йтіп, ?з жерінен ?уыл?ан, ??лды??а сатыл?ан мамлюктер араб жауын- герлерімен бірігіп, Египет пен Сирияны мон?ол бас?ыншыларыны? к?йретуінен ??т?арды. ?лемге ?йгілі ?нер-?ылым оша?тары бол?ан Отырар, Самар?ант, Киевтерді? халіне жеткізбей, Каир, Алжир, Кордаваларды к?л-тал?ан етуден аман са?тап ?алды.
Енді ?ыпша? бекзадаларыны?, ?скер басшыларыны? ?аны араб ?анымен араласты. Біріне-бірі ?ыз беріп, ?ыз алысты. Осы ??л сату ар?ылы ??р ?ана Египетте емес, Солт?стік те?із бен Жерорта те?ізіні? жа?асында?ы Европа халы?тарыны? ?анына орыс, татар, черкес, т?рік, африка ?лдарыны? ?аны ?осылды.
Жошын мамлюк с?лтандары бас?ар?ан Египет жерінде ?ыпша?тар Алтын Орда мен ?аза? жеріні? ?дет-??рпын, т?ртіп-д?ст?рін енгізуге тырысты. Ата-бабасы ?ыпша?тан шы??ан мамлюк с?лтандарыны? енді серуенге барар жолдарына к?ні б?рын сырнай, керней тарт?ан ж?здеген, ?ыпша?ша киінген с?нді- салтанатты н?керлерін шы?арып Ба?дат, Мысыр, Мекке, Каир ша?арларыны? к?шелерін басына к?терді. ?ыпша?ты? бай, манаптары ?здеріні? жас кезінде бабалары мінген п?уескемен Ніл ?зеніні? жа?асында серуендеуді шы?арды.
Мамлюктер тіпті шари?атты былай ?ойып, сот ісін де Д?шті ?ыпша? жобасымен ж?ргізуге тырысты.
Б?ны? б?рін істеген ?ара ??лдардан шы??ан батыр, ?скер ?олбасшылары. Осыдан кейін ?ара ?аза??а, ??лдар?а ерік беруге бола ма? Жо?, болмайды. ?біл?айыр та?ы ?аба?ын ?арс жапты. «?ыпша? жерінен сатылып бар?ан ??л Бейбарыс ??ла?уды же?ді. Жо?, ?ара халы?пен ойнау?а болмайды». Оны? есіне енді А?са? Темір к?реген т?сті. ?біл?айырды? бойы суынып кетті. «Алтын Орданы? т?біне жал?ыз ?ана орыс патшалары жетті ме? Хан Мамай же?ілген бір мы? ?ш ж?з сексенінші жыл?ы Куликов ?ыр?ынынан кейін То?тамыс пен Едіге М?скеу т?біне ?айтадан сан бар?ан жо? па еді? Рас, басы біріге баста?ан орыс князьдары да ай ?арап отырма?ан-ды, тозу?а айнал?ан Алтын Орданы, т?бі, к?л-тал?анын шы?аратыны а?и?ат еді ?ой… К?л-тал?аны шы?а да баста?ан еді-ау. Ж?т жеті а?айынды, айыр а?ашпен сегіз. Жауынан сан опы? жеген к?не Д?шті ?ыпша?ты? к?ншы?ысына сонау алаб?рт?ан заманда та?ы бір ?абылан к?рінді. Б?л Ма??ыт руынан таралатын Барластан шы??ан А?са? Темір еді ?ой. Сой?анны? бір басы сонан ?рбіді емес пе. ??жына?ан лашкерін ??мырс- ?адай ?аптатып, ?анды ауыз ?абылан Алтын Орданы ?аппа? болды. Ол бір мы? ?ш ж?з то?сан екінші жыл?ы, Алаша ханны? ?мет пен Самет деген балаларын жолай ?лтіретін аттанысында-а? Алтын Орданы? боса?асын бірден сол- ?ылдатып кеткен жо? па еді. Ал бір мы? ?ш ж?з то?сан бесінші жыл?ы аттанысында Бату мен Берке Еділ ?зеніні? са?асына сал?ан Алтын Орданы? астанасы ?ажайып с?лу Сарай ша?арын Кавказ жа?ынан, Да?ыстан ?ойнауынан келіп басып алды ?ой. Осы шабуыл бізді? бірлігімізді? де біржолата т?біне жеткен-ді. Орыстардан Мамай к?йреді. Темірланнан То?тамыс же?ілді. Осы екі же?ілу Алтын Орданы біржолата к?йретті. Жо?-жо?, т?ре т??ымдарына жатпайтын батыр, билерді? со?ында импрамы бар. ?иын-?ыста?та б?л тобыр заты Шы??ыс т??ымынан шы??ан хандарды емес, ?з к?семдерін ?олдап кетеді. М?ны да ойлау керек. ?з тобыры со?ынан ермесе А?са? Темір б?кіл Мауреннахрды ?зіне ба?ындырып, Хорезм мен Алтын Орданы шауып, кейін ?ндістанны? астанасы Дели мен Т?ркияны? кіндік ?аласы Анкараны ала алар ма еді? Осыны? б?рі импрамымен ??р?ан ?скерін ?зіне ерте білуінен. Жо?-жо?, со?ында елі бар ?олбасшы, билерді? ?ашан да болса ?олдарында к?ші бар. Олармен санаспас- ?а болмады. ?обыланды мен А?жол дауын та?ы да а?ыл таразысына салу керек. Б?л таластан ?азір басым ауырып, балтырым сыздап жат?ан жо? ?ой. М?лт кетсе? — д?рыс жолдан адас?аны?… М?ндай істе ?ашан да болса к?дік пен ?міт ?атар т?рады.
?біл?айыр шешетін та?дыр расында да ?иын та?дыр еді. ?аза? даласына Шы??ыс ?рпа?ыны? ?стемдігі ж?ргенменен де, айыпты жанды ?лім жазасына кесу ?немі ежелгі ел д?ст?рі бойынша халы?ты? ?з билігінде ?ал?ан. Айыпты жанны? к?н?сін, ?бестігін а?ыл таразысына салып, жазы?ты мен айыптаушылар жа?ынан жинал?ан би, а?са?алдар м?жілісі аталы с?зге то?тап, ?зіні? ?кімін айтатын. Хан тек осы ?кімді ?з жендеттері ар?ылы іске асыратын. Б?л жолы олай болмай шы?ты. Ар?ын, ?ыпша? би-а?са?алдары бір келісімге келе алмады. Сонды?тан да б?л дауды хан шешсін деп ?й?арды. К?н?кар деп табыл?ан Ар?ынны? жиені Саян батырды ?ыпша? жа?ы ?лім жазасына б?йырды. Жас батырды к?н?сіз деп тап?ан Ар?ынны? игі жа?сылары оны а?тады. Екі жа? бірдей то?тайтын би шы?пады. Дау ая?ы ?анды сойылды жанжал?а айнала жаздап ?зер басылды.
Расында б?л дауда хан та?ына ?ауіп тудырардай астар бар-ды. Бату ханнан кейін, 1361 жылы Шы??ыс ?рпа?ы Болат Темір хан Еділ б?л?арларын екінші рет шапты. Б?л?ар мемлекетін жермен жексен етті. Осы жерге он бесінші ?асырды? басында ?біл?айыр ?лтірген Ж?мад?к ханны? ?кесі ?лы? М?хамбет кеп ?азан ?аласын салды. ?зін хан атады. Он сан Но?айлыны? е? а?ыр?ы ?лы биі Алтын Ордадан м?лдем ?уылып, Орда та?дыры Жошы ?рпа?тарыны? ?олына біржолата к?шкен со? осы ?азан ханды?ыны? ?ол астына Орманбет биді? ?рпа?тарыны? біразы келіп ?осыл?ан-ды. Ж?не Алтын Орда?а деген ?асты?ын то?татпа?ан-ды. Затымыз бір ел-ж?ртпыз деп кешегі ?стемдігін зар еткен кей билері астыртын ?аза? руларына кісі салып, ?біл?айырдан б?лін деп демігуде еді. Ал кей жау ж?рек батыр ?лдары, ?астарына сая? жинап кейде хан т??ымыны? мы?да?ан жыл?ысын барымталап ?кететін.
Осындай бір шабуылдан кейін, ызасы кеудесіне сыйма?ан ?біл?айыр, ?азан ханыны? жеріндегі Орманбет биді? ?рпа?тарыны? аулын шабу?а ?ш т?мен ?осын мен ба?ан бойлы, шо?пар ?олды ?ыпша? ?обыландыны аттандыр?ан. Б?л ата?ты ?ажым??ан балуанны? он екінші атасы. ?аза? пен Но?ай б?лінгенде айтыл?ан «жылау, жылау, жылау к?й» жырында?ы «?ара орманынан айрыл?ан», Тор?ай мен Ор бойына ?аратау ма?ынан, Арыс пен Бадам ?зендеріні? то?ыс?ан жеріндегі ?араспан тауынан к?шіп келген, ?аза?ты? атан жілік, ар?ар м?йіз батырларыны? бірі.
Ол тыныш, ертелі-кеш к?лкіні ермек етіп, ?аннен-?аперсіз жат?ан Но?айлы ауылдарыны? к?лін к?кке ?шырып, бар малын алдына салып айдап, м?сінді деген ?ыз-келіншектерін олжа етіп, жа?ында ?ана жоры?тан ?айт?ан.
А? т?тек борандай ?а?арына жан шыдама?ан ?обыланды батырды? б?л же?ісін б?кіл ?біл?айыр ?ол астында?ы ел, ол бір Стамбул мединасын шауып ?айт?андай, ?ш к?н тойла?ан. Той тар?ар алдында, ?келінген ?ыз-келіншекті олжа?а б?ліп беру ?шін, хан осы жоры?та ?ай батырды? ?андай асыра ерлік к?рсеткенін с?ра?ан.
Асат, ?сет[12] айларыны? ая? шеніндегі ысты?ы басыл?ан ала к?бе?денуге таяу кіші бесін ?леті. Орда толы ала тая?ты а?са?алдар, ат-жара?ты батыр, с?лтандар… ?обыланды батыр ала?андай к?зіні? ?иы?ымен хан?а ?арап, ерлік к?рсеткен кеуде со?ар батырларды? атын атап келіп, кенет с?л кідірген. Аз уа?ыт ?н-т?нсіз тына ?алып ??ла?ына дейін жететін білектей ?ара м?ртыны? ?шын шиыршы?тай т?сіп:
— ?зге батырлар?а олжа с?расам, Ар?ынны? ж?з жігітін бастап бар?ан жас б?рі, ?отандай абыз ?артты? жиені Саян батыр?а ?лім жазасын талап етемін, хан ием, — деген.
Ордада отыр?ан ж?рт дір ете ?ал?ан.
Саянны? на?ашысы ханны? о? жа?ында отыр?ан маймене, ас?ан к?ш иесі, ?рі шешен, ?рі ?нші, екі иы?ына екі адам мінгендей, т?ртпа? келген ?ара с?р ?отан жырауды? баласы А?жол би ?анын ішіне тартып с?п-с?р боп кеткен. Біра? ж?рек тол?ынын ?деттегі орны?ты мінезіне же?гізіп ол:
— Неге? — деген, ?обыланды батырды ?ыра?ы к?зімен бір шолып, даусын ?згертпей.
— ?лы Шы??ысхан шартын б?зды. Орманбет биді? ?рпа?ы ?ділгерейді? ?ызы есірей[13] ?арашашты ?з бетімен олжа етемін деп Керейді? ?арабатырымен таласты.
Олжа?а талас?ан?а — ?лім жазасын беру Шы??ысхан Ясысында жазыл?ан. Шап?ыншылы? заманда
