«А?са? ??лан — Жошы хан» а?ызы ку?.
?айткенмен де осы Жошы Жа?атайдай басып ал?ан елін ??ртып жіберуге ??штар болма?ан. Оны? б?йтпеске амалы да жо? еді. ?аза? жерінде ?ал?ан мон?ол бас?ыншылары сан жа?ынан ж?зді? біреуіндей-а? аз-т?н. Шы??ысхан жаулап ал?ан жерінде т?рт басына т?рт ?лыс етіп б?лгенінде мон?ол ?скерінен ?р?айсысына он санадан[9] бар бергені т?рт мы? ?скер деген а?пар бар. Мон?ол нояндары да, бір шелек су?а салын?ан бір уыс т?здай ?алы? ?аза?ты? арасына кіріп біржолата оны? тілін, дінін алып ?здері де ?аза? болып кетеді. Тек Шы??ыс ?рпа?ымыз, т?ре т??ымымыз дегенді ?здеріні? ?стемдігін ?ор?ау?а ?ана пайдаланады.
Та?ы бір еске алатын жа?дай: ?аза? жерінде, Хорезм, Киев т?різді ?лкен ?алалар болма?анды?тан, Жошы т??ымы ?ан жоса етіп алатын бекіністер де аз еді. Д?шті ?ыпша? рулары да мон?ол т?різді к?шпелі ж?рт, ?ашып ж?ріп, босып ж?ріп со?ысып ?з те?дігін о?ай?а бермеді. Жошы ?рпа?ына б?нымен де санасу?а тура келді. Тиімді болса ?аза?тан ?ыз алып, ?ыз беріп кетуден де тайынбайды. Осындай жа?дайда Бату ?зіні? бір ?ызын Ма??ыт жігітіне береді. Одан Но?ай деген инал[10] туады. Но?ай ас?ан батыр, а?ылды кісі болады. Хан та?ына отыру?а ха?ы жо?, ?ке жа?ынан Шы??ыс т??ымынан емес, біра? Батухан ?лген кезде оны? ?скерін бас?арады. Осы Но?ай ?ыры? жылдай б?кіл Жошы т??ымына айт?анын істеді. Алтын Орда хандарын ?з ?олымен отыр?ызып, ?з ?олымен алып тастай алатын ?мірші болады. А?ырында Алтын Орда?а М??ке ханны? бесінші баласы То?та?у (?аза?тар оны То?тайхан деп ата?ан) хан болады. Б?л кезде Но?ай батырды? ?артай?ан ша?ы. Жас ханмен к?рі тарлан ай?аса кетеді. Д?шті ?ыпша? еліні? ру-ру?а б?лінген алауызды?ын пайдаланып, То?та?у ?скері Но?айды же?еді. Но?ай он жеті н?керімен Баш??рт жеріне ?ашады. Жолай оны Алтын Орда ?ызметіндегі бір князьді? жауынгері ?стап алып ?лтіреді. Басын То?та?у?а ?кеп береді. Біра? жауынгер ?ылы?ынан шошын?ан То?та?у «?арапайым адам хан т??ымына ?ол к?термес болар» деп ?зіні? басын алдыртады.
Хан атын алма?анмен, Но?ай ?лы би атал?ан. Д?шті ?ыпша? жеріні? батыс б?легі Но?айлыны? ханды?ына айналады. Б?л ханды?ты? негізін ?ала?ан Ма??ыт руы.
?біл?айырды? да ?зіні? ?ол астында?ы Ар?ын, ?ыпша? руларыны? белді адамдарынан сескенуіні? де бір себебі осында. Но?ай батыр секілді А?жол биді? де (б?л ел ?ой?ан аты, шын аты Дайыр?ожа) артында т?р?ан ?алы? Ар?ын елі бар. Ал Майсара ?обыланды батырды? со?ынан ерген ?ызыл бас елін шауып, ?исса жырына айнал?ан ар?ы бабасы ?ара ?ыпша? ?обыландыдан ?ал?ан жау ж?рек бы?ы?ан айбарлы ?ыпша? ж?рты т?р… ?айсысыны? с?зін жа?тау керек. Б?дан ?иын хан басына сын бар ма?
«Жал?анда не ?иын, ?аза?ты? ру таласын шешу ?иын. Біра? оны шешуді? ?андай ?ажеті бар? — ?біл?айыр хан мырс-мырс к?лді. — Шы??ыс т??ымыны? хан та?ына осыншама ?за? отыруыны? себебі де осында емес пе? Егер ру-ру боп б?лінген бар ?аза? бірігіп кетсе не болар еді? Жо?-жо?, б?л ж?рт — абайлап ?стамаса? ?олы?ды алып т?сер ?ылшылда?ан ?стара. Абайлап ?стауды? жал?ыз жолы — біріне-бірін ба?тырып ?ою. Сонда ?ана б?л ?ткір ?стара ?ауіпсіз».
Б?л — ?біл?айырды? ойы. Ал Ж?нібек болса, осынау ру таласына ?згеше ?арайды. «?азір ?біл?айыр ?иын халде, — деп болжайды ол, — Ордасыны? да айбары б?рын?ыдай емес, жан-жа?ы т?гел аш ?ас?ырдай талау?а ?зір жаулары. О?т?стік-к?нбатыс жа?ынан ?орасан ?айтадан бас к?тере бастады. Мауреннахр б??арасыны? да ?шпендігі к?шеюде. А?са? Темір ?рпа?тары іштен тынып, с?тті к?нін к?тіп отыр. Солт?стік- батыс т?сы да жауар к?ндей т?неріп т?р. Ал Еділ ?зеніні? ар?ы бетіндегі Но?ай Ордасы к?ннен-к?нге іргесін ?рі салып бара жатыр, досты?тан ?асты? тілеуі басым. Ежелден б?секелес жаулары ?азан мен ?ырым ханды?тары да бел алып кеткендей. Астрахань с?лтандары ?біл?айырдан к?рі, солар?а ?арай иек артпа?… Б?ны? б?рі ??р до?айбат емес, бір ханды?ты ж?н етер ?а?ар. Ал Алтын Орданы? ?зіні? іші ?алай? Жиди баста?ан теріге ??сас. Хан сал?ан алым-салы?ты? зардабына шыдай алмай ?бден ауаланып ал?ан. К?ні б?гін ?біл?айырдан б?лінгелі т?р?ан ?аза? рулары аз емес… Тек соларды? санын к?бейте т?су керек».
Ж?нібек, ?ыр?а шы??ан сайын, ел тау?ыметін к?ріп, ордасына ?немі ренжіп ?айтатын. ?сіресе, ?ткен жыл?ы, бір о?и?а с?лтанны? к?з алдынан кетпей-а? ?ой?ан. Ол а?нан келе жатып ?біл?айыр лашкерлері шауып кеткен бір ауылды? ?стінен шы??ан. Ша?ыра?ы к?йрей жерге т?скен ?йлер… ?лдары сойыл?а жы?ылып, ботасы ?лген інгендей бозда?ан аналар…
Ж?нібекті таны?ан а?са?ал:
— Шыра?ым, Ж?нібек, — деген, — б?тен елдерді шабу?а жігіттері?ді бермеді?дер, мерзімінде алым- салы?ты т?лемеді?дер деп ханны? аш б?рілері аулымызды шауып кетті. Еділ бойында да к?рген к?німіз осындай болатын. ??т?ара к?р енді бізді б?л ?орлы?тан!
— ?алай ??т?арам?! — деген Ж?нібек.
— ?біл?айырдан бізді б?ліп ал, — деп жауап ?айыр?ан ?арт. — ?згені? жер-суына ?ызы?пайтын, ?з елінен жат ж?рттай ауыр алым-салы? салмайтын жеке ша?ыра? к?тер.
?ытай мен Жо??ар жеріндегі рулар да осындай ой білдірген. Осыны? б?рінен Ж?нібек жеке ханды? ??руды? к?пті? арманы екенін ж?не ?з басыны? ?амы мен ел-ж?ртты? тілегіні? саба?таса баста?анын к?птеп т?сінген. Б?л — м?рат- ?а жетуді? да??ыл жолы. Б?гін болмаса ерте? шаруашылы?ы, жер-суы, ?дет-??рпы, тілі, тілегі бір Д?шті ?ыпша? даласыны? к?п руыны? бір же?нен ?ол, бір жа?адан бас шы?арып, бір ел болып ??ралып, бір халы??а айналатынына шек келтірмеген.
Осы себептен де ?біл?айыр ханды?ы — Алтын Орда?а ба?ынышты екі белді ру — Ар?ын мен ?ыпша?ты? арасында?ы дау, таласты? ?рши т?суінен ?атты ?міттенген. ?біл?айырды? ойы, б?л руларды? бастарын біріктіртпей билеу болса, Ж?нібекті? ойы ?біл?айырды? Ордасын ??лату ?шін сол руларды? арасында?ы Алтын Орда?а деген ?шпенділік ?рши т?суі керек. Ескі Орда таластан ?лсіресе, жа?а Орда тігуді? же?ілге т?сетініне ол к?м?н келтірмеген. «?аза?ты? к?шпелі рулары алмас ?ылыш, — деп ойла?ан с?лтан Ж?нібек, — егер ж?мсай білсе? — ол жауы?а айбар, жер-суы?а ?ор?ан. ?ара халы? ?з бетімен бірімен бірі со?ыспайды, тынышты?ты, досты?ты тілейді. Бар п?ле бізде, хан, с?лтандарда. ?олы?да?ы осындай к?шті аужайлап пайдалана алса?, ойы?да?ыдай ханды?ты ??ру?а болады. Но?ай, ?азан, ?ырым, Астрахань хандары мен с?лтандары таламасын десе?, ар?ы жа?ы?да?ы ?лы ж?рт — орыс елімен тіл тауып, ода?тас?ан ж?н. Біра? ондай к?нге жету ?шін е? алдымен ?біл?айыр Ордасынан б?ліну ?ажет».
Ал ?біл?айыр Д?шті ?ыпша? ханды?ын к?шейтудегі ал?аш?ы к?рестерінде ?зіне сенімді ??рал еткен к?шпелі руларды? ?азір теріс ?арай баста?анын тек с?лтандарды? ?астанды?ынан к?ретін. Орынсыз со?ыс- жоры?тан, бас?а елдерді шабудан кешегі алмас ?ылышты? ж?зі ?айтып, іске ал?ысыз боп м??алатынын ???ысы келмейтін. «Жыланны? ?ш кессе де кесірткелік ?ау?ары бар, — деп ойлайтын ол, — егер де с?лтандарды? ?шпенділігін жойсам, Алтын Орда ?лі де талай елді ба?ындыра алады. Тек со?ы?нан ерген тобырды ?ткір ?айрап жауы?а сала біл! Аужарлы? етпе!».
?біл?айыр та?ы ауыр к?рсінді. «Тобыр! Біра? сол тобыр?а ерік берсе?, ол ?ожасыны? да басын алатын ?а?арлы к?шке айналады… Ерік беріліп еді, Мысыр?а ??лды??а сатыл?ан Бейбарыс не істемеді? Ата?ты ??ла?уды? ?зін Египет жерінен ?уды…».
Шы??ыс шап?ыншылы?ы тегеурінді екпінімен ?аза? руларыны? быж-тыжын шы?арды. К?пшілігі ?з жерінде ?ал?анменен, бірталайлары бас?а елдерге ?ашып, жан са?тау?а м?жб?р болды. Бір мы? екі ж?з ?ыры? бірінші жылы ?ыпша?ты? біраз ауылы басты?ы ?отан хан болып мадиярлар жеріне ауып кетті. Б?ларды мадиярларды? королі ?оныс беріп, алдарына мал салып жа?сы ?арсы алды. Б??ан ашулан?ан Бату венгер короліне хат жазды. Ол хатында: «Оны? ?стіне мені? ?ыпша? ??лдарыма сен ?ор?ан болатын к?рінесі?. Мені ?зі?е ?арсы ?оймайын десе?, б?дан былай ?арай ?арама?ы?а ?ыпша?тарды ?стама. ?ыпша?тар?а менен ?ашу же?іл, — оларды? ?йі-к?йі жо?, шатырда т?рады, ал сені? ?йі? бар, жері? бар, ?алалары? бар. Менен ?алай ?ашып ??тыласы?» деп ?ор?ыт?ан Бату.
Бір мы? екі ж?з жиырма то?ызыншы жыл?ы Лаврентьев шежіресінен ?ыпша?-?аза?тарды? мон?олдардан ы?ып, ?зі жау тепкісіне т?скен Еділдегі б?л?арлар жеріне, Россия?а, Польша, Литва?а бар?андарын к?реміз. Бір кездегі к?шпелі жауынгер елді ??ждай мы?ты бекзада, ел билеген батырлары енді жат жерде бетегеден аласа, ?ойдан жуас к?йге ?шырайды.
?аза?тарды? біразы ?иыр к?ншы?ыс?а, Мон?олия, ?ытай?а да апарылады. Шы??ысхан мен Жошы кезінде ?аза?тарды? бірнеше бекзада, батырлары Мон?ол императорыны? ?лы Ордасында ?ызметке ?кетілген. ?ыс?асы бір кездегі айбынды елді д?шпандары талан-таражын шы?арып, ?лын ?рым?а, ?ызын ?ы- рым?а ш?быртады. ?аза?ты? батыр жігіттерін топтап ??лды??а, м?сінді ?ыз-келіншектерін ?йіріп к??дікке сата бастайды.
К?п кешікпей мон?олдар мен м?сылман саудагерлері Европа мен Сирия, Солт?стік-батыс Африканы, ?сіресе Египетті Д?шті ?ыпша? жерінен ?келінген ??лдар?а толтырады.
Осындай жа?дайда Египетті? халифатты? гвардиясы он ?шінші ?асырда дені ?ыпша? жігіттерінен
