а?ырын ?имылдап жат?ан басы мен ?ан-?ан болып діріл ?а??ан денесін к?рген. Б?йры?ын орындай алма?ан ??лы енді тірі ку?ге айналмас ?шін, ханны? ?дейі ?лтіргенін екеуі бірдей ???ан. Біра? ?біл?айыр:
— Ж?нібек с?лтан?а ?асты? ойла?аны ?шін басын алдым! — деген.
Ана екеуі о?ан жауап ?айтарма?ан, ?н-т?нсіз аттарыны? басын б?рып, келе жат?ан адамдар?а ?арсы ая?да?ан.
Хан ?азір ?зіні? сол к?нгі ?ылы?ын ойлауда. «Он алты жасымда Едігені? немересі ?азы биді ?з ?олыммен бауызда?анда, он жеті жасымда аталас туысым Д?шті ?ыпша? ханы Ж?мад?кті ту?ан баласындай боп ?олында ?скеніме ?арамастан, жекпе-жекте шо?пармен ?рып ?лтіргенде шімірікпеген басым, ?астас?ан жауым Ж?нібекті ?ара ??стан сойылмен бір салып ?туге ?алай жарамадым? Кезі келгенде ?андай ??рбанды??а да болса бара алатын ж?регім, сол жолы ?алай дауаламады?
И?, ?згелер ай?ай-с?ре? салып жеткенше, сойылмен бір-а? періп ?лтіруім керек-а? еді, ар жа?ында аттан ??лап ажал тапты деп к?рсету — Сарыбайды? шаруасы. Ал мен… Міне, сонда?ы с?л б?геліп ?ал?анымны? к?н?сін енді тартып ж?рмін… Жауы?а деген сойылды дер кезінде со?пау — ?лкен ?ылмыс! Енді міне Ж?нібекті? басын ?алай алуды? жолын таба алмай, а?ыс-аужайым азаптануда… Ашы? кетуге болмайды, ?азір олар жа?ында?ы ел аз емес. ?тте?, ?тте?, сол бір с?т ?айта оралар ма еді! Апырай, сол жолы ?олымда?ы сойылымды бір сілтеуге ж?регім ?алай дауаламады екен. Дауалатуым керек-а? еді».
?біл?айыр ойына ?лім жазасына б?йырма? жігіті ?айтадан т?сті. «И?, б?л жолы та?ы мен ?кім айтуым керек. Айтпас?а амалым жо?. Орда ма?ына топтал?ан Ар?ын, ?ыпша? арасында?ы дау-жанжал б?гінгі к?ні осы жігіт ар?ылы шешілмек. Егер б?л жігітті ?лім жазасына б?йырсам, ?ыпша? ?уанады. Босатсам Ар?ын м?з болады… ?андай шешім алу керек? Орда б?тіндігі осы бір жігітті? та?дырымен байланысты. ?астас?ан Ж?нібек, Керей, Аба?тарды? да к?тіп отыр?андары мені? шешімім, ?андай ?кім айту абзал?» ?біл?айыр терлеп кетті. Бір ?ара ?аза?ты? та?дырыны? ?зіне осыншама салма? сал?анына та? ?алды. Ал ?ткен заман болса… «И?, и?, Шы??ысхан бабамыз кезінде, бір адамны? ?мірі т?гіл мы? адамны? тіршілігі де ?лы ханны? бір ?аба? ?а??анынан шешіліп жатпас па еді? И?, с?йтер еді-ау! Жо?, Шы??ыс бабамды ?ойып, бертініректегі М??ке ханны? т?сында да, бір кісіні? та?дыры ешкімні? ойына ойран салмас еді!».
Оны? есіне М??ке ханды жерлеу жайында?ы а?ыз т?сті.
?зге ж?рт?а ?ара?анда мон?ол хал?ыны? ?здеріні? бекзадаларын жерлеуде екі айры?ша д?ст?рі бол?ан.
Бірі — ?абірге ?лген с?лтанымен бірге бекзаданы? ??лын салу д?ст?рі. Тере? зиратты? бір б?йірінен ?уыс ?азады. О?ан ?лікті т?сіреді. ?лікті? астына бекзаданы? тірі кезінде е? жа?сы к?рген ??лын жат?ызады. ??л бірнеше са?ат ?лікті? астында жатып т?ншы?а баста?анында оны бейіттен алып шы?ады. Есін жи?аннан кейін, ??лды ?лікті? астына ?айта жат?ызады. Осылай ?ш рет істейді. Егер ??л тірі ?алса, оны? с?ра?анын беріп, ??лды?тан біржолата босатады. Мон?олдарды? т?сінігі бойынша ??л бекзада?а шын берілген адам болып шы?ады. ?ожасы ?ліп, ??лы тірі ?ал?анда ол ?мір-ба?и ?ожасыны? бар к?н?сін ар?алап ?теді-міс. Сонды?тан оны тірі ?алдырады. Астодан?а салын?ан ?лікті? денесін ?уыс?а ты?ады. Зиратты? ішіне ?азан толы ет, ??мыра толы с?т ?ояды. Сада?а етіп к?птеген к?міс, алтын білезік, са?ина, ал?а т?різді ?ымбат заттар ?алдырады. Б?ндайда егер бекзада бай адам болса, алтын, гау?арлар зират?а аянбай салынады. Бекзаданы? жанын ?инау?а келген періштелер алтынды алып, ?лікке тимей кетеді деп ойлайды мон?олдар.
Екіншісі — ?ойыл?ан бекзаданы? зиратын тірі жан білмеуі керек. Бекзада ?ойыл?аннан кейін оны? к?рін білетін адамдар тегіс ?лтіріледі, ?абір ?стінен ?йірлі жыл?ылар ?ткізіліп жер бетін теп-тегіс етеді.
М?нда?ы ойлары — ?абірге салын?ан асыл м?лікке ?ызы?ып бекзаданы? моласын ?азып, ?лік с?йегін ?орлаудан са?тау ?ана емес, мон?олдарды? бас?а да себептері бар. Римні? бір императоры «тарих менен басталады» деп ?зінен б?рын ?ткен, капитолияны? астында саркофагта жат?ан жиырма то?ыз императорды? бальзамдал?ан денелерін алып ?ртеп жіберген. Тірі кездерінде ?шіккен патшаларыны? с?йектерін ?лгеннен кейін ?азып алып ?орлау, б?тен елдерде де сан м?ртебе кездескен. М?ндай сора?ылы? ?ткен замандарда жиі болып келген. Ескі мон?ол за?ы б?ндай?а орын бермеген. Тірі — ?лі жаннан ?шін алу?а тиісті емес. Сонды?тан оны? зиратыны? ?ай жерде екенін тірі жауы білмеуі керек. Білетін ??л ?лтіріледі, зират ?стінен жыл?ы айдалып ?абір беті жермен-жексен етіледі.
Бір мы? екі ж?з елу то?ызыншы жылы ?ара??рымда?ы Шы??ысты? ?лы та?ында отыр?ан М??ке хан ?лгенде, оны? інілері Ары? Б??ы, ??былай ??ла?уларды? ?мірі бойынша осы ханды жерлеуге ?атыс?ан он мы? адам тегіс бауыздал?ан. Онда?ы ойлары — тірісінде ?атігез бол?ан ханны? ?лігінен Шы?- ?ысты? ?зге балаларыны? ?рпа?ы ?шін алып ж?рмесін деген ж?не мон?ол хал- ?ыны? от?а табынатын кездегі діни т?сінігі бойынша бекзаданы? жаны о д?ние- де тыныш серуен ??ру?а тиісті-міс.
Інілеріні? М??ке ханды аталары Шы??ыстан да арты? етіп былайша д?ріптеулерінде б?л екі салттан да бас?а бір ма?сат бар-ды. Ол ма?сат — б?кіл ?лемге, ?ала берді ?здерімен ба? к?ндес жауларына, он мы? адам ?аза тап?ан ?анды ?ыр?ынмен сес к?рсету болатын.
С?йткен Шы??ысхан ?рпа?ынан шы??ан ?біл?айыр хан болса, енді мынау, бір жігітті? та?дырын шеше алмай жаура?ан тор?айдай ??ты ?ашып т?р. «Бір Шы??ыстан тара?ан екі ?рпа?ты? біреуі он мы? адамды бауызда?анын ма?тан етеді, ал екіншісі бір адамды ажал?а бере алмай, к?ні бойы ?уре-сарса? ой?а берілуде. Б?л ?алай? Расымен-а? бір кезде б?кіл д?ниені тітіреткен айбынды «?лем иесі» т??ымдарыны? уа?тап кеткені ме? Солай т?різді.
?біл?айыр та?ы да ауыр к?рсінді. Расында да б?л о?ан Т?ле балаларыны? он мы? адамды ??рбан?а шал?анынан шешуі ?иын кесік еді. Пыша? кесті ?кімін шы?ара алмай ?иналуы да содан ту?ан.
?ара ?аза? жерін жаулап ал?ан Шы??ыс балаларыны? арасы ?ым-?и?аш бір тарих. ?біл?айырды? да?даруыны? ?зі де осыдан еді.
?гедей балалары мон?олды? ?з жеріне ?лы Орда?а ие болып ?ал?анда, Жа?атай балалары мен Т?лені? кіші ?лы Ары? Б??ы осы к?нгі Орта Азия ?лкесі — Жейх?н мен Сейх?н ?зендеріні? арасын — Мауреннахрды? бай ал?абына ие бол?ан-ды. Ал Т?лені? екінші баласы ??былай ?ытай жеріні? Солт?стігі мен Батыс жа?ын жаулап алып, енді дені Д?шті ?ыпша? пен алан[8] 1 ?скерлеріні? к?штерімен сол ?ытайды? О?т?стік жа?ын жаулау?а кіріскен. ?шінші баласы ??ла?у осы к?нгі Кавказ жеріні? б?кіл О?т?стік т?сын шауып, Иранды алып, енді сонау Египетке ?ол соза баста?ан-ды. ??ла?уды жергілікті ел ы?палына т?сіп кетпес ?шін, будда монахтары — ?й?ырлардан, тібіттіктерден, ?ытайлы?тардан ??рыл?ан кіле? сенімді адамдармен ?орша?ан. Б?ларды? б?рі ?лы хан М??кені? ?арама?ында болатын.
?гедей, Жа?атай, Т?ле балаларыны? басшылы? саясаты ?ан т?гіспен, ба?ын?ан елді ?ыру, талаумен ая?талатын-ды. ?ор?ыту, ?ор?ансыз елді тек найзаны? ?шымен, айбалтаны? к?шімен ба?ындыру — б?ларды? негізгі саясаты еді. ?ртенген, ?ира?ан ?ала, ??лазып бос ?ал?ан егін даласы, тау-тау болып ?йілген адам с?йегі, ?аш?ан, бос?ан ж?рт — міне, мон?ол ?анды бала?тарыны? бір кездерде г?л-г?л жайна?ан ?лкелерге алып келген ?лесі осы болатын…
Ал ?аза? жеріне келген Жошы да осы саясаттан танба?ан. Тек ойын орындау т?сілі ?згеше еді.
?ият руыны? батыры Есугейден ту?ан Шы??ысхан ?о?ырат Дай-ноянны? ?ызы Б?ртеден бес ?ыз, т?рт ?л к?рген. Соларды? бір ?ыздан кейінгі е? ?лкені Жошы. Мон?ол ??рпы бойынша ?з руынан ?йел алу?а болмайды. Жігіт ?алы?ды?ты бас?а рулардан, ?сіресе на?ашы ж?ртынан іздеуі керек. Осы д?ст?рге ?арап, Жошы да ?зіні? за?ды т?рт ?атыныны? ?шеуін ?о?ырат руынан ал?ан. ?лкен б?йбішесі Ж?ке-бегімнен ?лкен баласы Орда, екінші ?йелі ?кі-бегімнен Бату ту?ан. Б?лар да на?ашы ж?ртынан бір-бір ?йелден ал?ан. Осылай атадан ?кеге, ?кеден бала?а ауыс?ан ??рып бойынша Жошы ?рпа?ы ?о?ырат руына к?йеу ж?рт боп кеткен. Ал бір кезде Керулен, Онон, Орхон ?зендеріні? бойымен к?шіп ж?рген Найман, Керей, Уа? рулары т?різді мон?ол жеріндегі ?о?ырат руы, енді бірінші боп Жошы ?лысына кіреді. Б?ны? ?стіне «Шы??ыс мон?олда ханды??а таласып ж?ргенде, Б?рте Керейді? бір батыр жігітімен к??ілдес бол?ан екен. Жошы содан туыпты» деген де ?ауесет бар. Б?л ?ауесет ?исын?а да келетіндей. О?ан д?лел: Шы??ысхан енді ?летініне к?зі жетіп, орнына Жошыны ?ойма? боп бір мы? екі ж?з жиырма алтыншы жылы ?лы ??рылтайды ша?ыр?анында, мон?ол жыраулары хан алдында «Жошыны ?ойма, ол сені? н?сілі? емес», деп жыр айтады.
Осындай себептерімен Жошы ?о?ырат, Керей руларын іштей ?анап жатса да, сырттай жа?ын ?ста?ан болып к?рінеді…
Жо?, ?арама?ында?ы ж?ртты Жошы ?андас болдым деп ая?ан емес. О?ан бас?аратын, ?мірін ж?ргізетін ел керек. Ал Д?шті ?ыпша? Жошы ханды?ыны? туын тігетін негізгі жері болу?а тиісті еді.
Демек, ?аза? шежірелері Жошыны Шы??ысты? ?зге балаларындай ?анішер атамайды. Жыр, а?ыздарда кейде ?а?арымен бірге с?зге то?тайтын, ашуын а?ыл?а же?гізе білетін адам етіп к?рсетеді. Б??ан
