деп М?хаммет пай?амбар тумастан мы? жыл б?рын, Ескендір З?лхарнайынды Жиделібайсынны? жеріне кіргізбей то?тат?ан Са? еліні? патшалары фарсы ж?рты кей деп атап, одан патшаны? та?даулы ?скерін — кейса? (патша са?ы деген ма?ынада) деп, одан ?ыпса? туып, ?ыпса?ты? ?ыпша??а айнал?анын бір тол?ап ?тті. Содан кейін Жиделібайсын жерін х?нулар[18] ал?анда ?ыпша?тарды? солт?стік суы? жа??а Ертіс, Есіл бойына шегінуге м?жб?р бол?аны, одан бес ?асыр ?ткеннен кейін т?ркі т??ымдас т?ркі, карлуктар-?ара?алпа?тар жайла?ан Еділ, Жайы? бойына ау?анын шыр?ай тол?ады.
С?зді Асан ?ай?ы енді ?отан?а берді. ?арт жырау ?ара к?йектеніп кеткен к?рі ?обызын, ботасы ?лген і?гендей боздатып, ?арлы??ан к?рі даусымен:
Жусанды деме ?ара?ан, Ж?лдызды жары? ай деме,
?ытайдан шы?ып тара?ан.
Х?ну?а ?арсы ?ол шы?са, Жоры?та бол?ан маймене.
А-лунь[19] — Ар?ын руы,
?ыпша?пен ?атар жарал?ан, —
деп к?не заманда Солт?стік ?ытайдан батыс?а ?арай х?нулар (гунндар) аттан- ?анда Ар?ындар т?ркі т??ымдас елдерімен бірігіп бас к?тергенін, а?ыры ?тиль к?шіне шыдай алмай, сонау Ертістен ?рі Жо??ар тауына ?арай к?шіп, х?нулар ?тіп кеткеннен кейін,
Жетісу?а келгенін[20] ас?а?тата жыр етіп ?тті.
Т?реші Асан ?йы?тап кеткен адамдай к?зін ж?мып ой?а шома т?скен. ?лы сыншы ойын ешкім б?зар емес, ??ла??а ?р?ан танадай б?рі бірдей тына ?ал- ?ан. ?лден уа?ытта Асан ?ай?ы к?зін ашты.
С?мырай, с?р?ия, с?м заман.
Ша??алы т?р?ан с?р жылан.
?ткені емес хал?ымны?
Болаша?ы шер-м??ым…
деп ел-ж?ртыны? келешегін ойлап с?л ?ай?ырып отырды да, ?ос жырау?а б?рылды. Халы?ты? айтысты к?тіп отыр?аны есіне т?сіп:
— ?азту?ан жырау, баста! — деді.
?ыпша? елі, Орта Азия х?нулары — ч?мхуну ?рпа?тарынан, бізді? д?уірімізден б?рын келе жат?ан Европа хал?ы т?стес, дінілі тайпасыны? к?нбатыс б?легі, к?не са?тар сар?ындысы, ?ыпса? деп аталатын рудан ж?не к?не ?ангуй еліні? ?алды?ы — ?а??ылардан ??рыл?ан, т?ркі т??ымдас, Ертіс пен Тобыл ?зендеріні? арасында?ы а?ашты ??ірді жайла?ан, жау ж?рек ?алы? ж?рт болатын. Оныншы ?асырды? бас кезінен бастап, гуздарды (осы к?нгі т?рікмендер) о?т?стікке, печенгтерді (к?не кенгерес елі) к?нбатыс?а, карлуктарды (?азіргі ?ара?алпа?тарды) о?т?стік-к?ншы?ыс?а, углерді (карелофиндарды) солт?стіктегі ?алы? орман арасына ?уып, к?не ?ангуй жеріне келіп орналас?ан. Сол к?ннен бастап сонау Еділ мен Ертісті? ортасын Д?шті ?ыпша? жері не ?ыпша? даласы деп атап кеткен. ?ыпша?тар он бірінші ?асырды? орта шенінде Днепр ?зеніне келіп жеткен. ?зіні? шекарасына келген елді орыс ж?рты шаштарыны? сар- ?ылтты?ына ?арап «Половцы» деп ата?ан (Полова — кесілген сабан), ал батыс Европа елі — коман деген ат ?ой?ан. Б?л жау ба??ан к?шпелі ел к?ршілес ж?рттарына ?ыр?идай тиді. Жат со?ыс ?дістері б?ларды ?те ?ауіпті етті.
?асырлар бойы ?деттенген т?сілдері бойынша, жауына жо? жерден тиіп, заматта ?айып болып, ?немі ат ?стінен т?спей ?йренген к?шпелі елді? жігіттері со?ыс?а ?бден ?йренген, ?за? жоры?тар?а шыны??ан жау ж?рек жауынгерлер еді. Жасынан сада? атып, ар?ан тастап баулын?ан, ?ыпша? сыпайлары ?шып бара жат?ан ??сты жа?пен к?здемей бір-а? тартып т?сіретін шетінен мерген келетін. Б?ларды? негізгі ?аруы сада?, иы?тарына ілгені жебеге тол?ан ?орамса?, ?исы? алдаспан ж?не жау мойнына ла?тыратын ?ыл ар?ан. К?пшілігі найза ?стайтын. ?немі ?шы-?иыры жо? жазы? далада к?шіп ж?ретіндіктен, дала б?ркіттеріндей ?ыра?ы жарал?ан. Жау?а б?лардан жасырынып ?алу тіпті м?мкін емес-ті. ?ас жа?ыны? ?скерін к?рісімен-а? б?лар жа?тарынан жебені ?ардай боратып, ат ?оятын. ?арсы жа?ы берік болса, ?ор?ып кеткендей жорта кейін шаба ж?нелетін. ?аш?ан ?ыпша?тарды жауы оп-о?ай ?уып тастама? боп т?ра ?мтылса, бір жасырын ?ойнауда ты?ылып т?р?ан мергендері оларды о?ты? астына алатын. К?тпеген жерден м?ндай жа?дай?а ?шыра?ан жау ?скері сасып ?алып с?л кідірсе, жа?а ?ана ?ашып келе жат?ан ?ыпша?тар кенет аттарыны? басын кейін б?рып, ?айтадан атой салатын. М?ндай т?сілге ?йренбеген жау ?скері быж-тыж болып ?аша ж?нелетін. Оларды ?ыпша?тар арттарынан ?уып ж?ріп сада?пен атып, не болмаса болат алдаспандарын ??лаштай сермеп ?ырып салатын.
Ал екі жа?ты? к?ші бірдей т?сіп жаумен бетпе-бет кездесер жа?дай туса, ?ыпша?тар сап-сап боп бірнеше ?атар?а б?лінетін. ?дет бойынша алды??ы ?атарда?ы атты жауынгерлер саптарын с?йір ?шты етіп ??ратын. Б?л олар?а ж?мса? жерге кірген ?азы?тай, жау шебін о?ай б?зу?а керек-ті. ?р топты? ара- араларына ж?не арт жа?ынан шабуыл?а шы??ан жауды кідірту ?шін арбалар ?оятын. Осы арбаларды? артында керек кезінде ?рыс?а т?суге дайын т?р?ан та?ы да ?скері болатын. Ал егер жау жа?ыны? к?ші басым келіп, шабуылды олар бастайтынына ?ыпша?тарды? к?здері жетсе, со?ысу т?сілін бас?аша ж?ргізетін. ?стіне ?гіз, т?йе терілерін жап?ан арбалардан д??геленте бекініс жасайтын. Арбаларды? шетінде жа?алай т?рып алып, шабуыл?а шы??ан жауына о? жаудыратын. Жау ?ай жа?ынан келсе де д??гелене ??рыл?ан бекіністегі ?ыпша?тарды ала алмайды. ?здері о??а ?шады. Оны? ?стіне ?ыпша?тар ?лгі арбадан жасал?ан д??гелек бекіністеріні? ара-араларында ?исы?-?исы? жол ?алдырып, жау к?шіні? ?лсірегенін білсе, ?здеріне таныс ?исы? жолдарымен жау шебіне ат ?ояды. Ал шабуыл жаса?ан жау б?л жолдарды пайдалана алмайды. Шауып келіп кіремін деген жауынгер екпінімен кеп алдында?ы арбаны со?ып, быт-шыты шы?ады. Ал ?лде?айда кіре ?ал?ан етрат[21] б?ра?дап жат?ан жолмен бекініс ортасында?ы шепке жеткенше ?ыпша?ты? бірер жігітіні? шірене тарт?ан сада?ыны? сауыт б?зар жебесіне душар болады. Тіпті таяп ?алса найза?айдай жар?ылда?ан наркескенінен ?аза табады. Ал арба арасында?ы ?исы? жолдарды ?ыпша? жауынгерлері мейлінше еркін пайдаланатын. Жау к?тпеген жерден, тал арасынан шы??ан жолбарыстай, лып етіп пайда болып, сада? о?ын жаудырып-жаудырып жіберіп, ?айтадан кіріп жо? болып кетеді. Басына ж?ген киіліп, ?стіне ер т?скенінен б?л ?діске машы? болып ?йренген ?ыпша? жыл- ?ылары еш уа?ытта ?дет ал?ан жолынан жа?ылыспайды. ?амыс арасымен сусылдап ?ткен жыландай, арбалар арасынан ?алай болса солай ?те шы?атын. М?ндай ?діске да?дыланба?ан жау аттары екпінімен кеп, е? бірінші б?рылыста-а? арба?а со?ылып, арындап барып шал?асынан т?седі. Со?ынан келе жат?ан жауынгерлер жолы б?геліп то?тап ?алатын. Осы с?л аял ?ыпша? жігіттеріне жеткілікті. ??лаштап тарт?ан ?айы? сада?тан ысылдай атыл?ан ажал жебелері кімді болса да ат ?стінен ?шырып т?сіреді.
?ыпша?тар б?л бекіністерін ?здеріне ?олайлы жерге орнататын. Егер та?да?ан жерлері алда-жалда ?ауіпті болса, бір ?алтарыста, не ымырт ?йіріле да?дылан?ан ?дет бойынша арба жетегін ?зе?гілеріне іліп алып заматта б?тен жа??а к?шіп кетеді. Жау орнын сипап ?алады.
Осындай жылжымалы бекініске орналас?ан ?ыпша?тарды жау ала ?оям деп д?метпейтін. ?гіз, т?йе терілерімен жабыл?ан арба ?ор?анына ?ыпша?тарды? бекінгенін білсе, ?детте жау ?рыс ашпайтын, ?з бетімен кейін шегінетін.
Біра? ?ыпша?тарды? ашулы тас?ыны орыс ?алаларынан ?рі аспады. Тек кейбір тол?ындары ?ана Еділ бойлары мен Византия?а жетті. Біра? одан аса алмады. ?лы Россия к?шпелі елді? шабуылынан ?з жерін кеудесімен ?ор?ап, ?деті бойынша Европаны та?ы бір апаттан са?тап ?алды.
?ыпша?тар осы ж?з елу жыл ж?ргізген шап?ыншылы?ында Киевтен бастап Россияны? к?п ?аласына ?ауіп ту?ызды. Ал орыс князьдарыны? бастары ?осыла баста?ан к?ндерден кейін, кешегі ?абыландай ?айратты, жансебіл жандар, кенет ??дайды? ?ар?ысы ?р?андай, бастарына сор н?сердей жауып, сан м?ртебе мерт болды. ?сіресе бір мы? елу ?шінші жылдан бір мы? бір ж?з жиырма бесінші жыл?а дейін ?мір с?рген Переяславль мен Киевті? ?лы князі Владимир Мономах бытырап ж?рген ?зге орыс князьдарыны? басын ?осып, ?ыпша?тар?а ?арсы шабуыл ?йымдастыра алды.
Одан ?ыпша?тар бір мы? он бесінші жылы о?бай же?ілді. Содан бері б?л ?а?арлы тайпа орыс жеріне шын ?ауіп болудан ?ал?ан.
Міне, осы ?ыпша?тарды ?азір ар?алы жырау ?ар?а бойлы ?азту?ан ма?тауы керек. Бейбітшілік пен
