т?рады. ?оя алады да. Рушылы? заманда ?андай халы? болмасын, ?зіні? басты адамдарыны? со?ынан ереді. «Ал ол басты адамдарын ??ртып жіберсе?, бассыз тобыр еште?е істей алмайды, басы жо? дене тірі дене емес, ?лі дене».
Шы??ысты? б?л ?атал за?ын білмеген ел бастайтын хандар ?з жандарын аман алып ?аламыз деген ?мітпен к?ресер жерінде к?респеді, халы? со?дарынан еріп, «жауы?ыз?а ?арсы шы?у?а бармыз» дегенде, ?оры?ты. А?ырында ?здері ?ырылды, халы?ты да ?ыр?ызды.
Осылай алдан?анны? бірі Киев князі Мстислав Романович еді.
* * *
Мон?олдар ?арсы жа?ты? ?аласын алу ?шін еште?еден де тартынбайтын. ?лтірген адамдарыны? майын шыж?ырып алып жауы ты?ыл?ан ?йлерге ??йып от салу (адам майы ?за? жанады) не бекініс ?абыр?асы берік ша?арларды? ?стінен грек отын — ??м аралас м?найдан істелген жан?ыш затты ла?тырып, адам к?зі ?имас ?ажайып с?лу мешіт, шіркеу, патша сарайын ?ртеу, жан т?ршігерлік з?лымды?, айуанды? ?аныпезерлік, алдау дегендерді? б?рі де ?атар ж?ретін.
Шап?ыншылар ?скерлеріні? та?ы бір ?асиеті жылдамды?ы еді. ??лынынан бастап ?шы-?иыры жо? мон?олды? ??майт даласында босып ?скен жыл?ы мінген Шы??ыс атты ?скеріні? бір т?улікте елу фарсат алуы тіпті та? ?аларлы? іс емес. Бар ?рыс саймандарын, ?азан-оша?, жататын ?йлерін тиеген арбалары мен бекіністерді алатын катапульті ауыр к?шіні? ?зі де к?ніне отыз-?ыры? фарсат жер ж?ретін. Б?ны? б?рі мон?ол жыл?ысыны? т?зімділігі мен жауынгерлеріні? салт ат?а жасынан да?дылан?анынан еді. Осы ?асиеттеріні? ар?асында мон?ол ?скері к?тпеген жерден жауыны? д?л ?асынан пайда болып, не к?ндіз ?рыс?ан ?олыны? бір т?нде бас?а жа?ынан шы?ып, керек болса ?аша ж?неліп, ?ара ?зіп кете беретін. Мон?олды? б?л ?дісіне тек ?ыпша? жігіттері ?ана т?теп бере алатын. Біра? олар аз, екі ж?з мы? мон?ол ?скеріне ?ыры? мы??а жетер-жетпес ?ыпша?ты? салт атты сыпайлары не істей алады?
?йтсе де сонысына ?арамай, ?ыпша?, Керей, Найман т?різді рулар мон- ?олдар?а о?айшылы?пен к?нбеді. Жерін, елін ?ор?ап ?за? к?ресті. Калка ?зеніндегі айыбын сан м?ртебе ысты? ?анымен жуды, асыл ?л-?ызыны? ?зіліп кеткен ж?ректерімен а?тады.
?азту?ан жырау осы мон?ол шап?ыншыларымен алыс?ан ?ыпша? ?скерлеріні? ерлігін тол?а?анда на?ыз бір ж?йрік ат?а мінгендей, к??ілі лепіріп, ?шып-?онып ?ансорпа боп бір орнында отыра алмады. Бір мезет Бошман жырына келгенде тіпті аруа?танып кетті. Бошман — ?ыпша? батыры еді. Иран тарихшысы Джувейни айт?андай: «?исы? ?ылыштан тірі ?ал?анны? б?рі та?дырды? дегеніне к?ніп, мойынс?н?анда да» Бошман батыр мон?олдарды? ыр?ына к?нбеді. Еліні? т?уелсіздігін, жерін, суын ?ор?ап шап?ыншылар?а ?арсы шы?ты. ?зі секілді мон?ол ?олына т?спей ??тылып кеткен бірнеше батырларды жинап, «?ан?а ?ан! Кекке кек!» деп жауларыны? же?іл-желпі жаса?тарын ??рта бастады. Бас?ыншылардан кек алу?а болатынын ???ан ?ыпша? жігіттері ж?здеп келіп Бошман?а ?осылды. Б?ны к?ріп, Еділ бойында?ы уа? ?лттар: баш??рт, алан, б?л?арлар да бас к?терді. Бошманны? ?лгісіні? ?те ?ауіпті екенін т?сінген Бату ?скеріні? ?олбасшысыны? бірі М??ке Бошманды тез ?стауды б?йырды. Біра? Бошман ?статпады. Оны? ?атары к?ннен- к?нге к?бейе т?сті. Бошман ?атары к?бейген сайын, мон?олдардан да береке кете бастады, жо? жерден шабыл?ан к?рен,[28] б?лінген жаса?тар саны молайды. Бошманды ?стаймын деп енді М??ке ?а?арына мінді, ал аяулы ер Еділ бойыны? ?алы? а?ашыны? арасына кіріп ап, бас?ыншылар шебіне тиісумен болды. А?ырында М??ке інісі Б?шек екеуі ?р кемеге ж?з ?арулы жауынгер отыр?ызып, екі ж?з желкенменен Еділ бойымен т?мен а?ып, ?зенні? екі жа?ын бірдей ?арап шы?ты. Бошман б??ан да ?статпады. Еділді? ортасында?ы ат к?рінбес ана?урайлы бір арал?а бекініп ап, жа?асына жау желкендерін жуытпады. Мерген ?ыпша?тар желкен ?стіндегілерді? басын к?тертпеді. ?арсы жа?ы Бошманды ала алмайтындарына к?здері жетіп, енді ?рі ?арай ж?рмек боп т?р?андарында кенет адам айт?ысыз ?атты жел т?рып, аралды? бір жа?ында?ы суды ?уып, біраз жерін ?арайтып тастады. М??ке осы к?тпеген ?ара ?ат?а? жол ар?ылы арал?а бар ?скерін т?кті. Мы? ?аралы жауынгерлерімен Бошман батыр ?ол?а т?сті. Мон?олды? бір нояны М??кені? жарлы?ы бойынша Бошманды балтамен ?а? жарып ?лтірді.
Елін шап?ыншылар?а к?тере білген Бошман батыр ?з ісін істеп кетті. Оны? к?терілісі біткенмен іле- шала Баян мен Жы?у атты б??арадан шы??ан кісілеріні? бастауымен ?ыпша? жігіттері та?ы к?реске шы?ты.
?азту?ан жырау осы к?терілісті? барлы?ын еміренте, бір жалынды ?нмен жыр етіп ма?тана тол?ай берді.
?біл?айыр жыр бастал?алы алтын та?ынан ?оз?алмай, ?ара с?р ж?зі с?л ?у?ылданып ?н-т?нсіз ты?дап отыр… Ашу ?ысып тына ?ал?анын хан сырын білетін дос-?асы тегіс т?сінуде… Тек ?азту?ан жырау ?ана ?згеріп кеткен хан келбетін а??арар емес. Ел шап?аннан г?рі, елін ?ор?а?ан ?ыпша?ты? ерлігін жыр еткенде дарыны енді шын ашылып, кісендеулі ??лашы жа?а ?ана жайыл?андай, тол?ауын а??ылдап со?ып отыр…
Кезекті енді ?отан жырау алды.
— ??с ?ша т?зеледі, беті? жа?а ж?нделді, ?азту?аным, — деді ол, — сен баста?ан ?уенді мен ?л?айта т?сейін…
Ашына сарна?ан ?обыз ?ніне ?осылып, ?арт жырау енді бір алуан уа?и?аларды бастап кетті…
Шы??ысхан та?ына К?йік отыр?ан кезде Батуды? ?арама?ында мон?олды? бар бол?аны т?рт мы? ?ана жауынгері ?ал?ан. Б?кіл Шы?ыс Европаны жаулап ал?ан айбынды ?скері ?зіне ба?ынышты елдерді? дені Д?шті ?ыпша? жігіттерінен ??рыл?ан-ды. Б?ндай ?скермен ?арама?ында?ы ж?ртты билеу де ?иын ж?не б?ны? ?лімін к?тіп отыр?ан, ж?з мы? ?олы бар К?йікпен бетпе-бет келу де о?ай емес. Сонды?тан Бату сенімді ода?тас іздеді. Б?л — Алтын Орда ханыны? сол кездегі к?кейтесті арманыны? бірі еді. Міне, осы т?ста Новгород князьдары Александр мен Андрейді? ?кесі Ярослав, б?рыннан у?делесіп келген К?йікті? ордасына келісім с?зге бар?ан жерінде мон?олдарды? ?олынан ?аза табады. Батуды? к?ктен с?ра?аны жерден табылады. Новгород князьдары Александр мен Андрей К?йіктен ат ??йры?ын шарт кесіп б?лінеді де, Батумен бітімге келеді. Новгород князы Александр Бату?а алым-салы? т?леп, оны? баласы Сарта?пен ?ле-?лгенше со?ыспай ?туге ант береді. Осы к?ннен бастап Алтын Орда хандары мен Новгородты? ?лы князьдарыны? арасында ?асыр?а таяу созыл?ан келісім басталады.
Ал он ?шінші ?асырды? басынан бастап католик дініндегі Европа кресшілері православ дініндегі гректер мен орыстар?а ?арсы шабуыл?а шы??ан. Бір мы? екі ж?з т?ртінші жылы олар Стамбулды алып, Византия патшалы?ын жойып, латын империясын ??р?ан. Эсті мен латыштарды же?іп, ?здеріні? ??лдарына айналдыр?ан. Осындай ?ара т?некті орыс ж?ртыны? басына да тудырма? бол?ан. Біра? Шы?ыс жа?ынан жау к?тпеген Александр Невский оларды 1240 жылы Нева ?зеніні?, 1242 жылы Чуд к?ліні? ?стінде же?ген. Демек, со?ыс ?лі бітпеген-ді, ?лі де орыс еліне ?скери к?мек керек еді. Бір мы? екі ж?з ?ыры? бірінші жылы Лигницеде Польша мен неміс рыцарьларыны? бірлестігіні? к?л-тал?анын шы?ар?ан Бату ?зіні? у?десін б?з?ан жо?. Б?л жа?дай Алтын Орда хандары Бату, Сарта? ?лгеннен кейін де, Берке т?сында да са?талып келген. Ал 1269 жылы неміс кресшілері ?здеріне ?арсы шы?у?а Новгород?а Алтын Орда ?олыны? келгенін естіп, б?л кезде к?шейіп ал?ан орыс князьдарынан бітім с?рады. С?йтіп орыс жері кресшілерді? шабуылынан м?лде ??тыл?ан. Алтын Орда хандары Бату саясатынан хан Мамай?а (1362 ж.) дейін айырыл?ан жо?. О?ан себеп Сарай ша?арында отыр?ан хандар бір кезде ?здері ба?ындыр?ан орыс, бол?ар, Д?шті ?ыпша? елдеріні? ?олдарына енді ?здері ?арап ?ал?ан-ды. Ал б?л ортада осыдан екі ?асыр б?рын алты-а? мы? бол?ан орыс елі ?бден ?лденіп, кемеліне жетіп ?лгірген! ?йткені оны? б?л д?режеге жетуіне Алтын Орда к?ншы?ысынан келетін жауына ?ал?ан болды. ?отан жырау досты?ты? ?андай ?лы к?ш екенін, к?ршілес елдер тату т?рып, жерлерін бірге ?ор?айтын болса ?андай апаттан болса да ??тыла алатынын білдірді.
Жырау с?зі ?біл?айыр?а ?нама?аны ха?, кезек енді ?азту?ан?а беріліп, анау шыр?ай ж?нелгенде хан кенет ?олын к?терді. Жырауды ?ошаметтеп «Уай, п?ле!» деп лепіре ?ызын?ан ж?рт тына ?алды. ?азту?ан да шауып келе жатып ая? желіске т?скен ж?йріктей даусын т?мендете т?сіп, ?ар?ынын ?зер басып, с?зін кібіртіктетіп барып то?тады.
— Намаз мезгілі болып ?алды, — деді хан, — ?азту?ан жырау тол?ауын содан кейін ты?далы?.
?біл?айыр м?сылман ханы бол?анмен, М?хаммет пай?амбарды? жолын берік ?стамайтын. ?зі намазды кейде о?ып, кейде о?ымайтын. Онысына ?арамай хан орнынан т?регелді. Ханмен бірге ж?рт та апыр-топыр ?оз?алды. Осы кезде Найманны? бас батыры ?апта?ан шеткі топтан сытылып шы?а берді. Ол асы?а басып Найман руына арнап тіккен ?рте?ні? баурында?ы а? орда?а келді. Есік алдында т?р?ан, ?олында найзасы бар, елтірі тыма?ты, ?стіне шекпен киген, к?зетші сары жігіттен:
