Т?ркістанда?ы ?й?ырларды ба?ындырды. Осы кезде мон?олдар ?ыр?ыз, бурят, ойрат секілді О?т?стік ж?не Орталы? Сібірді жайла?ан бірталай елдеріне д?рк тиді. Бір мы? екі ж?з он бірінші жылы Шы??ыс ?алы? ?олмен ?ытай?а аттанды. ?ш жыл со?ысып а?ырында Пекинді алды. Енді Шы??ысхан екі ж?з мы? ?скермен Орта Азия?а бет б?рды. Хорезм шахы М?хаммед мон?олдар?а ?арсы т?рарлы?тай ?скері бол?анмен, бетпе-бет келіп ай?асудан бас тартып, бар к?шін жеке ?алаларын ?ор?ау?а б?лшектеді. Соны? салдарынан Шы??ыс ?скері Хорезм, Самар?ант, Мерв, Б??ар — б?рін жеке-жеке шапты. Б?л о?ан Орта Азияны? бар ?скерімен ?ан майданда бетпе-бет кездесуден же?іл т?сті. Бір мы? екі ж?з он то?ызыншы жылдан бастап ?ш жылды? ішінде Шы??ысхан ?скері б?кіл Орта Азияны ?зіне ба?ындырды. Орта Азия халы?тары бас?ыншылар?а ?арсы сан рет к?терілді, біра? мон?ол хандары оларды? к?терілісін ?ан-жоса етіп, басып тастап отырды.
Осы жылдары Жошы ?скері ?аза?ты? к?п жерін алып, Ертіс, Есіл, Тобыл, Н?ра ?зендерінен ?тіп ?лытау?а келіп туын тікті. Орта Азияны шауып бол?аннан кейін, Шы??ысхан ?ыпша? елімен шекаралас Шы?ыс Европаны жаулап алу?а кірісті.
Жебе мен С?бітай ба?адурлар бас?ар?ан отыз мы? ?скер бір мы? екі ж?з жиырма екінші жылы солт?стік Иран ар?ылы Азербайжанды ?ан?а бояды. Енді кезек грузиндікі болды. Бес миллион?а жуы? Грузия хал?ыны? жан аямай ?арсыласуына ?арамай, Жебені? ??р?ан айласыны? ар?асында бір к?нні? ішінде отыз мы? ?скерін ?ырып, мон?олдар солт?стік жа?ынан Дербентке таяды. Б?л арадан ?ту о?ай болма?анды?тан мон?олдар Ширван шах?а «Сендермен бейбітшілік бітім істеуге бірнеше адам ?ана келдік» деп кісі салды. Ширван шах алда?анды білмей, басты он адамын жіберді. Мон?олдар біреуін ?лтіріп, ?ал?ан то?ызына: «Егер де сендерді? ?лгілері? келмесе жолды к?рсеті?дер» деді. Олар ?оры??анынан Дербентті? ?иялы жартас, т???иы? ??зды, ы??ыл-жы??ылды ?ры сайлары арасымен мон?олдарды аман-есен солт?стік Кавказ?а жеткізді. Солт?стік Кавказда т?ратын алан ж?рты «мон?ол?а бірігіп ?арсы т?райы?» деп ?ыпша?тарды болысу?а ша?ырды. ?ыпша?ты? ?алы? атты ?скері аландар?а келіп ?осылды. Мон?олдармен ?лкен ай?ас болды. Екі жа?ы те? т?сті. ?айтадан ?рыс?а дайындалды. Алан мен ?ыпша?ты же?е алмайтынына к?зі жеткен мон?олдар ?ыпша?тар?а к?п тартумен «сендер бізбен ?андас елсі?дер, аландар б?тен ж?рт, біз сендермен бітімге келеміз, олар?а болысушы болма?дар» деп кісі салды. Мон?олды? алтын-к?місіне ?ызы??ан ?ыпша? батырлары аландарды тастап кейін шегінді. Жал?ыз ?ал?ан аландарды мон?олдар ?ан-жоса етіп ?ырды.
Ал ?ыпша?тар «Бітімге келісетін болды?, бізге тимейді» екен деп ?скерлерін ?йді-?йіне таратып, жайбара?ат жата берді. Сол уа?ытта ала¦дарды же?ген мон?олдар, сау етіп б?ларды? еліне жетіп келді. ?скерін таратып жіберген ?ыпша?тар мон?олдар?а т?теп бере алмады. Бірі Дон?а, бірі ?ырым?а ?ашты. Осы уа?ытта?ы ?ыпша?тарды? ханы ?отан[27] орыстар?а кеп «ма?ан ту?ан к?н са?ан да туады, бірігіп мон?ол?а ?арсы шы?айы?» деп ?тінді. Орыс князьдары у?десін береді. Сол к?ннен бастап ?ыпша? еліні? бас?ыншылармен ауыр ай?асы басталды.
Бейбіт елдерді ?ан жылат?ан Шы??ысханды суреттегенде, бір ?ара албасты ??быжы? келе жат?андай ?обалжи, алан ж?ртын сатып кеткен ?ыпша? хандарыны? опасызды?ын жыр еткенде, ?арабет бол?ан жандай к?зін жерден алмай ?иналып зар шеккен ?азту?ан жырау, тол?ауыны? Шы??ысхан?а тиер жеріне жеткенінде тіпті з?рленіп кетті. Бауыры ?ыз?ан б?йге атындай серпіліп сала берді. Жауына ?арсы шы??ан орыс, ?ыпша? жауынгерлеріні? д?л ортасында ?зі келе жат?андай, ?ара?ай домбырасын д?бірлетіп, к?зінен жалын атып, ?а?ар т?кті.
Орыс, ?ыпша? болып бірігіп, басып ал?алы аттан?ан жауына ?арсы шы??анын жырла?анда ер к??ілді батыр жырауды? ?нінен ма?тан?ан, ?уанышты, адамды ?анды кекке ша?ырар бір ??діретті саз естілді. Осылай шал?и ?ал?ан ?азту?ан ?ал?а ?рысын айт?анда кенет «?тте?, ?тте?!» деп к??ірене к?бірледі.
Бір мы? екі ж?з жиырма ?шінші жылы мамыр айында Днепр ?зеніні? жа?асында?ы Олешья деген жерде орыс, ?ыпша? ?скері жиналды. Б??ан бар ?скерімен Киев князі Мстислав Романович, Галич Мстислав Мстиславович, Чернигов князі Владимир Рюрикович, та?ы бас?а Чернигов князьдары мен ?ыпша? хандары тегіс келді. Б?дан бас?а Смоленскіден, Курскіден, та?ы б?тен орыс жерлерінен к?птеген жауынгерлер ?осылды. М?ндай н?пір ?скер орыс жерінде б?рын бас ?осып к?рмеген-ді.
Калка ?рысы деп аталып кеткен мон?ол, орыс, ?ыпша? ?ыр?ынын тарихшы Рашид-ад-Дин былай деп жазады: «Орыс пен ?ыпша?тар дайындалып к?п ?скер жинады. Жауыны? к?п екенін к?ріп мон?олдар кейін шегінді. Мон?олдарды ?оры??анынан шегінді деп ойла?ан ?ыпша?тар мен орыстар оларды жиырма к?н со?ынан ?уды. Кенет мон?олдар аттарыны? басын кейін б?рып алып, ?уып келе жат?ан ?скерлерді? ?осылуына м?мкіндік бермей, біразын ?ырып салды. Бір апта бойы ?рысты, а?ырында ?ыпша? пен орыстар шыдай алмай ?ашу?а м?жб?р болды. Мон?олдар со?дарынан ?алмай ?кшелеп, ?алаларын ?иратып, ж?ртын бостырып жіберді».
Калка ?зенінде орыс пен ?ыпша? ?скеріні? же?ілуінде аны?ында екі себеп бол?ан-ды. Днепрден ?тіп сегіз к?ндей жауын ?у?ан орыс пен ?ыпша? полктарыны? арасы тым алыстап кеткен-ді. Осы жа?дайдан отыз бірінші мамыр к?ні Калка ?зенінде тобын жазбай ?арсы атой берген мон?ол ?скеріне б?лар бас ?осып ?арсы шы?атын м?мкіндіктері болма?ан. ?йтсе де Галич князі Мстислав Мстиславович ?зімен ала к?з Киев князі Мстислав Романовичты хабарландырмай, ?ыпша?тармен бірігіп ?ан т?гіс ай?ас ашты. Мон?олдарды? алды??ы шебін же?іп, бас к?шіне шабуыл жасады. ?рыс ?те ?атты болды. ?ан судай а?ты. Біра? б?л ?аламат ай?асты е? алдымен ?ыпша?тар б?лдірді, олар ежелгі т?сілі — ?аш?ан болып жауды ертіп, арттарында к?тіп т?р?ан ?скеріні? ?олына т?сіретін ?деттеріне салма? боп кейін шегіне бастады. Бір тобы шегініп еді, о?ан ?згесі асы?а ?осылды. Б?ны к?рген орыс полктері де кейін тым-тыра?ай босты. А?ырында, со?ынан т?ре тиген мон?олдар?а ?арсылы? істей алмай ?алды. Б?л — орыс, ?ыпша? ?скеріні? же?ілуіні? бір себебі. Екінші себебі орыс князьдарыны? ?здеріні? ала ауызды?ы еді. Галич князі Мстислав Мстиславович ?ыпша?тармен бірігіп ?анды ?а?паннан ?алай ??тыламыз деп мон?олдармен ?ырылысып жат?анда, Киев князі Мстислав Романович ?зен жа?асында?ы биіктікте «менсіз сендерді? ?алай со?ыс?андары?ды к?рейін» дегендей, ?зіні? к?п полкімен т?рып ?алды. Ал жаулары Галич полктары мен ?ыпша?тарды жекелеп же?іп, енді Киев полктарына келіп тиіскенде, ?апта?ан мон?ол?а Мстислав Романович т?теп бере алмады. Адырды? жан- жа?ынан ?оршап алып, ?зіне т?нген мон?олдармен ?ш к?н ай?ас?аннан кейін, оларды? «?мірлері?ді са?тап ?аламыз» деген с?зіне сеніп екі баласымен жауына берілді. ?рине, мон?олдар алда?ан-ды, ?ол?а т?сісімен князьді балаларымен бірге ай балтамен шауып ?лтірген. ?азту?ан жырауды?: «?тте?, ?тте?!» деп ?кінуіне ??р ?ана ?ыпша?тарды? ?аш?аны емес, мон?ол ?андыбала?тыларыны? алдауына а??ау батырларды? талайыны? к?ніп, сан ?рыста ?т?ыз?ан ?кініші де бар еді.
Мон?ол нояндарыны? со?ыс ж?ргізу ?дісі де, жауын алдап т?сіру айласы да ?здеріндей к?шпелі ел ?ыпша?тардікіне кейде ??са?анмен, тегінде ерекше келетін. Мон?ол ?скеріні? оннан то?ызы б?тен ?лттардан, ?здері же?ген елдерді? жігіттерінен, сатыл?ан б?зы?, ?ара?шылардан ??рыл?ан. Біра? б?рі бірдей темір т?ртіпке ба?ын?ан. Темір т?ртіп б?л жер сілкінткен ?алы? ?скерді? тек ?зіне ?ана т?н ерекшелігі. Екінші ерекшелігі оны? бас?а елді шабу, ба?ындыру, айла-?дістерінде. Мон?олдар бір елді шабар болса, е? алдымен ерт?лелерін жібереді. Олар ?рт салмайды, д?ние-м?лік тонамайды, тек шабатын елді? адамдарын ?лтіреді, е? болмаса ?ор?ытып ?ашырады. С?йтіп, ?ан??марлы?тарымен тыныш жат?ан елді? к?ні б?рын з?ре-??тын алады. Содан кейін барып ?алы? ?олмен шабады. Б? жолы еште?ені де аямайды. ?ол?а т?скен ?аланы ?ртеп, ?иратып, д?ние-м?лкін талайды, тек ??лды??а сату?а, не мал ба?у?а, ?йтпеген к?нде ?нер-?рнекке жарайтын шеберлері болмаса, ?атын-бала?а ?арамай ?ырады. Кешегі салтанатты ?аланы? орнына к?йреген кірпіш, тас-тал?ан бол?ан ??р сілімтірін ?алдырады. Г?л-г?л жайна?ан бау-ба?ша, жасыл егіні жай?ал?ан ну даланы ??лазы?ан ?у та?ыр?а айналдырады. Содан кейін барып ?здері шауып кеткен жерлеріне жаршыларын жібереді. Олар ты?ылып ?ал?ан адамдар болса, жасырыл?ан ?азына болса, б?рін тауып нояндарына жеткізеді. ?скер басы ба?адурлар осы жаулап ал?ан ?ала, далаларына ?кім етіп ?здеріні? адамдарын ?алдырады.
Егер ?ала мы?ты ?амал?а айналып, ?здігімен берілмесе, мон?олдар бекініс алатын тас ат?ыш катапульттерін салады. ?амал ?абыр?алары берік боп тас ат?ыштар еште?е істей алмаса, ?ала?а кіретін ??гір-ладыз ?азады. С?йтіп, к?тпеген жерден т?н ортасында, не та? ата ша?арды? ішінен, не бекіністі? ар?ы бетінен шы?ады. Аянбай со?ысады. Ал, ?ала хал?ы тым са? болып б?ндай жа?дай?а жеткіздірмейтінін білсе, ?аланы? жанынан а?ып жат?ан ?зен, дариялар?а б?гет сап, су арнасын ?згертіп, халы?ты су?а т?ншы?тырады.
Мединаны ал?аннан кейін оны? белгілі бек, хакім, би, батыр, о?ы?ан адамдарына ра?ым етпейді. «?арсыласпай ?здері? берілсе?дер сендерге тимейміз» деп аналарды ?арсылы?сыз ?ол?а т?сіріп ала ?алса да шетінен бауыздайды, тірі ?алдырмайды. Б?л — шауып ал?ан елге Шы??ыс ханны? орнат?ан жалпы т?ртібі. ?лы ?анішерлер ойынша «басып ал?ан жерде тынышты? болу ?шін ол араны? е? алдымен басты адамдарын ??рту керек. Олар ?оры??анынан «ба?ындым» десе де ы??айы бола ?алса халы?ты ?арсы ?ой?ысы келіп
