тынышты?ты, с?лулы? пен ойшылды?ты с?йетін ?лы сыншы Асан ?ай?ы ?ыпша?тарды? тарихына ?аны?-ты. ?азір ол тыныш елдерге б?йідей тиген б?л шап?ыншыл елді ж?йрік жырау ?ай жа?ынан ма?тар екен деп м?лги к?тіп отыр. О?ан ?отан ?арт не айтпа?? ?ыпша?ты? ерлігіне ?андай мін та?па?? Шап?ыншылы?ты, ерлікті м?рат к?рген мына ?у заманда ж?рт оны? ойына т?сінер ме?
?азту?ан, Асан ?ай?ы к?ткендей ?йгілі ар?ы бабасы ?ара ?ыпша? ?обыланды?а бір то?тап, ?ыпша?ты? шап?ыншыл ел екенінен бастады. ?ара?ай к?рі домбырасын ла?тыра безілдетіп, ар?асы ?стап, ?азту?ан жырау домбыраны? к?йімен ?зі бірге шал?ып малдас ??р?ан ?алпында кенет ыт?и ал?а бір ?мтылып, ?айтадан отыра ?ап ??йры?ымен шыр к?белек айнала тепе?дей жылжыды. Ханны? сол жа?ында отыр?ан ?азіргі ?обыланды батыр ар?ы бабасы ?ара ?ыпша? ?обыландыны? атын естігенде, шо?ты?ы ?згелерден ана??рлым жо?ары к?теріліп, бір масайрап ?алды. ?ыпша? жа?ыны? адамдары ?азту?анны? жырынан делебелері ?озып, на? ?здері ж?з елу жыл ерлік еткендей у-шу жырау?а ?ошемет к?рсетті.
Асан ?ай?ы ?отан ?арт?а бетін б?рды.
— С?йле, жырау, — деді.
?алы? ой?а шомып кетіп басын т?мен салып ?н-т?нсіз отыр?ан ?арт жырау, шап?ан д?бірді естіп, тыпырши ?ал?ан к?рі тарландай, кенет басын к?теріп алды. Сол с?тте-а? ?ыл ?обыздан к?й а?ырап ?оя берді. А?тарыла сарна?ан ?обыз ?німен бірге, бір кезде ??ла??а жа?ымды ?о?ыр?ай, ?азір к?ріліктен ??і б?зыл?ан ?отан ?артты? ?арлы??ан даусы да шы?ты. Ол: — ?лімнен ?оры?пау ерлік емес, ерлік ?мірді ?ор?ау, — деді. Жырау шын батырлы? біреуді? жерін шауып, елін тонауда емес, ?з жері?ді, ?з елі?ді жаудан ?ор?аудан туады дей келіп, аз бола т?рып к?пке шап?ан, ?азту?ан ма?та?ан ?ыпша?ты? к?п бола т?рып аздан ?аш?ан кездеріні? бол?анын айтты. Жырау та??ан кін?ні естігенде басты?ы ?обыланды батыр болып елеуреп ?опа?дай ?алды.
— ?ашан? ?ай жерде? — деген де шу шы?ты. ?арт тайшы олар?а аяй ?арап, ?ыпша?тар ?здері ?мыт?анмен ?зге рулар са?тап ?ал?ан «?ыпша? ?аш?ан» хикаясын естеріне салды.
?ыпша?тар алты ??лаш Шерухан баста?ан бір аттанысында Чернигов ?аласын алма? бол?ан. Чернигов ?скері ?арсы шы??ан. Бір мы? алпыс сегізінші жылды? алтыншы айында екі ?скер Деснаны? таралуы Синави ?зеніні? жа?асында кездескен. Орыс ?скерлері ?лкен ерлік пен табандылы? к?рсетіп, ?ш мы? адамнан ?ыпша?ты? жиырма мы? ?скері же?іліп, кейін ?аш?ан. К?бі ?бден ?атып болма?ан ?зенні? м?зы ойылып кетіп, ат-матымен су?а кетіп, бы?пырт тигендей ?ырыл?ан. Осы ?рыстан кейін іле-шала орыс жерінде ?ажайып а? т?тек боран т?рып, ?ал?ан н?пір топ жолдан адасып, елдеріне жете алмай ?сіп ?лген. Б?ны артынан ?аза?ты? бас?а рулары «?ыпша? ?аш?ан» ?рыс деп ата?ан.
?ыпша? жа?ы енді басылып ?алды. Ар?ын тобы, «П?лі, к?рі тарланым, ая?ын ?алай-?алай тастайды!» деп ?отанды ?ошаметтеп к?теріле т?сті. Біра? ?р мінезді, жалын жанды ?азту?ан ?отан тол?ауынан мойымады. ?амшы тиіп, ырши т?скен ж?йріктей, енді тіпті долданып кетті. ?ара?ай домбырасын аспан?а ла?тырып, аруа?ы ?стап, жыр дабылын ?сті-?стіне да?пырата ?рды.
— Шерухан ханды жа?сы ?армады?, абыз жырау, — деп бастады ол жа?а тол?ау ыр?а?ын. «Алып бойлы Шерухан» деп орыс еліні? ?зі ?ыса еткен Шерухан ханны? ерлігіне, шап?ыншылы? ісіне бір ?ыдыру то?тап ?тті. Содан кейін ?ар?а бойлы ?азту?ан орыс ?алаларын шап?ан Бона?, Т??ырхан, ?отан, Шерухан, Кончак, С?рб?рі, ??нама, С??гір, К?бек, Торсы? та?ы бас?а ?ыпша? хандарыны? ?р?айсысыны? жауынгерлігін, ел аузында а?ыз болып жайыл?ан жоры?тарын д?ріптей келіп, «?з елдері т?гіл б?тен елдерге ?лмес а?ыз ?алдыр- ?ан осындай хан мен батырлар тудыр?ан ?ыпша?ты кім ?ор санар?» деп ожарлана жырын то?татты.
— С?йле жырау, — деді Асан ?ай?ы ?отан?а:
— Б?тен елге б?л хандар а?ызымен бірге, жаман аты мен с?йектерін де ?алдырды, — деп бастады б?л жолы тол?ауын ?отан ?ария ыры? бермей. Жа?а?ы аты атал?ан хандарды? к?біні? шап?алы бар?ан жеріні? князьдеріні? ?олынан ?лгендігін айта келіп, ?отан жырау «?з жеріні? топыра?ы тас болып па еді б?лар?а! Не жетпеді соншама б?тен елден ажал іздерлік?» деген с?ра? ?ойды. Жайшылы?та салма?ты ?арт, б? жолы біреу шабынан т?ртіп, мазасын ала бергендей, ?аба?ын к?рлене т?йді. Енді ол ?з с?ра?ына ?зі жауап берді. — Жо?, зиратты? екі ??лаш жер олар?а ?ыпша? даласынан да табылатын еді, — деді. Біра? хандарды? іздегені бас?а. Адамны? д?ниеге ?зі той?анмен к?зі тоймайды. Байы?ан ?ыпша? хандары байы?ан ?стіне байи т?суді ма?с?т етті. Тегін алтын, к?місті, асыл жи?аз д?ниені, ?асырлап жина?ан б?тен ж?рт ?алаларыны? ?азынасын тонап ал?ысы келді. Алдарына салып айда?ан мы?да?ан малдан т?сер пайда олар?а аз к?рінді. Ерлігі ішіне сыйма?анынан емес, ?ана?атсызды?ы мазасын алып, ажал т?рткілеп, жоры??а шы?ты. А?ырында д?ниеге тойма?ан ?ос жанар, бас?а елді? бір уыс ?ара топыра?ымен тойып тынышталды деп ?арт а?ын к??ірене к?рсініп, «жауынгер ту?ан, ?ыпша?ым» зираттары жат ж?ртты? даласында ?ал?ан хандары?ны? ?ылы?ын несіне д?ріптейсі?! — деп ?отан жырау жырын то?татты.
?ыпша? жа?ында ?н жо?. ?обыландыны? екі беті т?ктеніп кеткен. Біра? хан алдында ?стамды, ?н- т?нсіз. Сонды?тан да, те?із тулап, дауыл со?са да мыз?ымас, су жа?асында?ы жартастай, ?оз?алмай т?нып ?ал?ан. Тек ?азту?ан жырау ?ана сыр т?йіп, б?р?-сар? тасы?алы кезегін к?тіп, тыпыршып ?зер отыр. Ал т?реші Асан ?ай?ыда да ?н жо?. Ол сонау ?ыпша? хандарыны? ?анды жоры?тарын а?ыл таразысына салып ой?а кеткен; ?лден уа?ытта басын к?теріп, баяу ?ана:
— С?йле, жырау, — деді.
?азту?ан «Айт, шу!» деген б?йгі ?ранын естіген ?ыла? ??йры?тай, бірден а?а ж?нелді.
Б? жолы ол домбырасын безектей ойнатып бір тізерлей отыра ?ап ащы ай?ай?а салды. К?ре тамыры білеудей боп, ке? тама?ы тор?ай ж?т?ан жыландай ісініп ап, тол?ауына кірісті.
— Ерлік — ежелгі салтым, — деді. — Алыс-ж?лыс?а жаратыл?ан ?анды бала? ?ыран ??с, ??р ?ясын к?зетіп отыра алмайды. ?ыпша? та сол ?ыран ??с. Ол ерлік ?шін жаратыл?ан, — деп ?азту?ан ??лашын алыс?а сермеді. Д?л осы с?тте ?арсы алдында отыр?ан жауы — ?арт жырау?а ?она т?суге дайын, ?зі де сол ?ыран ??сты? бірі т?різді. Екі к?зі ?анталап, ?алы? ?аба?ы жауар к?ндей т?ксиіп кеткен.
Даусын ке?нен алып, та?ы да бір шыр?ап жіберді де «Осы ерлігіні? ар?асында ?ыпша? ?лемге аян болды. Батыр ж?рт ?оламан[22] патшаны? кезінде Стамбулды да жау тырна?ынан алып ?алды» деп жырын бітірді.
?отан мырс етіп езу тартты.
— С?йле, жырау, — деді Асан ?ай?ы ?азту?анны? а?ат кеткенін а??арып, ?натпай ?ал?анын жасырмай с?л ?аба?ын т?йіп.
?отан ?артты? к?ткен кезі осы мезгіл еді. К?рі ?ыран енді ?азту?анны? ??рыш денесіне сояу-сояу тырна?тарын ?ырш-?ырш кіргізді.
— Орынсыз ?ан т?ккізгенді ерлікке кім сана?ан? — деп бастады ананы ?жуа ете, ?арт жырау. ?азту?ан а?ын паш еткен ?ыпша?тар ?атынас?ан Стамбул о?и?асын ?отан ?ария жыр еткенде, ?обыз ?ні ??дды ?ан жыла?андай а?ырай шы?ты. ?арт жырауды? ?зіні? даусы да д?л бір ?ксігін баса алмай отыр?ан ?аралы адамны? ?ніндей. Б?л хикаяны естіген ж?ртты? екі ?рты суалып, жа? ж?ндері ?рпиісіп ж?деп кеткендей. ?біл?айыр хан к?з ?иы?ын ?обыланды батыр?а аударып еді, оны? да басы т?мен салбырай т?скен екен. ?арт жырауды? с?зі ж?ректерін тырнап, к?здерін жас?а толтыру?а таяу т?рса да «То?таты?ыз!» деп б?йыру?а бірде-бір адамны? аузы барар емес. Ханны? да, батырларды? да к?мейіне ??м ??йыл?ан.
Алтын к?мбез мешіті, а? мрамордан ?алан?ан патша сарайларымен безенген, Босфор те?ізіні? жа?асында?ы Византия астанасы Стамбул?а он бірінші ?асырда аса бір сой?ан к?н туды.
Еділ, Днепр бойларынан ?ыпша?тар ?у?ан торкі елі Дунай ?зенінен ?тіп Византия?а жа?ындады. Византияны? солт?стігін б?дан б?рын печенегтер басып алып, талан-таражын шы?аруда еді. Ал Кіші Азияда Византияны? ?алаларын т?рікмен сельджуктары мазалауда болатын. Стамбулды? сау ?алуына екіталай к?н туды. Б?л аздай, енді Стамбул?а т?ртінші ?ас пайда болды. Ол ?ас — Дунай ?зеніне жетіп ?ал?ан б?рте жыл?ы мінген ?ыпша?тар еді.
Сас?ан Византияны? патшасы (императоры) Алексей Комнин Стамбулды ?алай са?тап ?алуды білмей ?зіні? ежелгі жауы Крестшілер мен Рим папасына «Константинополь» (Стамбул) торкілер мен печенегтерді? ?олына т?скенше, сендер алы?дар» деп ж?рдем с?рап хат жазды. Расында Византия?а безб?йрек к?шпелі та?ы елдерді? шап?ыншылы?ы тым ?ор?ынышты еді.
Византияны? басына ?ан жау?ан осы бір ?иын-?ыстау кезе?де, печенегтер бірінші боп Стамбулды? іргесіне кеп то?тады. Император Комнин «?ыпша?тар не дер екен? Егер олар печенегтерге ?осылып кетсе, біржолата ??рыды?» деп ?ан ж?тып ж?деп ж?ргенінде, бір к?ні Стамбулды? солт?стік жа?ынан ?а?арынан жан т?ршігетін Бона? пен ?ан??мар Т??ырхан ?алы? ?олмен сау ете т?сті. Олар «Жауды к?рсет! Біз дайын!» деді. Алексей ?лі де болса ?ыпша?тарды? к?шін пайдалан?ысы келмей, оларды ке? сарайында к?ндіз-т?ні
