к?тіп, ?рыс к?нін айтпай кідірте берді.
Біра? ара?-шараптан к?рі, кісі ?анын ішуді ?нататын ?ыпша? хандары императорды? с?н-салтанатты ке? сарайында ра?аттанып жатудан безіп, майдан?а шы?ып, ?исы? наркескендерін о?ды-солды сермеуге асы?ты. Олар император?а: «Бізді? енді к?тер жа?дайымыз жо?. Ерте? к?н шы??аннан кейін, біз не ?ойды? етін, не ?ас?ырды? етін жеуіміз керек» деді. «Б?лары біз ?рыссыз бос жата алмаймыз, ерте? к?н шы?а сендермен ?осылып печенегтермен со?ысамыз» дегендері еді. З?ресі кеткен Алексей со?ыс к?нін айтты. Б?л ?анды ай?ас бір мы? то?сан бірінші жылды? К?кек айыны? жиырма то?ызы к?ні болды. ?ыпша?тар мен Стамбулды? ?скері печенегтерді мы?тап же?ді. Печенегтерді? к?п ?скері т?т?ын?а т?сті. Т?німен ?ыпша?тар же?істі тойлады. Ал, та?ерте? т?р?андарында… Кешегі т?т?ын?а т?скен печенегтерді? ?ырылып ?ал?анын к?рді. Т?т?ындар лагері ?ан сасиды. На?ыз ?ой бауызда?андай гректер оларды шетінен бауыздай беріпті. Талай ?анды ай?астарды бастарынан ?ткізген, ?астас?ан жауларын аяп к?рмеген ?ыпша?тарды? да ?ол?а т?скен ?арусыз т?т?ындар?а гректерді? істеген айуанды?ынан т?бе шаштары тік т?рады. Б?лісеміз деген олжаларына ?арамастан, ерте?іне ?ыпша?тар ат бетін кейін б?р?ан.
?азту?анны? Стамбулды да ?ыпша?тар аман алып ?алды деп ма?таныш еткені осы о?и?а еді.
Б?л о?и?аны? ?алай бол?анын ?арт ?отан айтып бергенде, отыр?ан ж?ртты? ?ндей алмай ?алуы да осыдан еді. ?анша ?атыгез келсе де ?ол?а т?скен т?т?ынды ?ыратын ?ыпша?та д?ст?р жо?. Не болса да ?рыс ?стінде, шабуыл ?стінде болады. Ал мынау о?и?а… ?здері істемегенмен, ата-бабаларыны? ?арусыз ж?ртты? ?ырылуына себепкер бол?андарын, айдалада жат?ан Византия мен ?здері жерін алып ?уып жіберген т?ркі т??ымдас елді? таласына барып кірісіп, осыншама ?ан т?ккендерін, жырау с?зін ты?дап отыр?андар рас ?ылмыс к?рген. ?азту?ан жырау да ?ндей алмай ?ал?ан. Тек ?обыланды батыр ?ана ?отан а?ынны? же?іп бара жат?анын сезіп намыстана, т?нере т?скен. Тынышты?ты Асан ?ай?ыны? ?зі б?з?ан. Ол аппа? ?зын са?алын баяу сипап, о?ып кеткен к?здерін с?л ж?мып отырды да ?айта ашты.
— ?з руы?ны? ерлігін енді, ?отан жырау, сен айт, — деді. — ?айсы?ны? же?гені?ді ж?рт сосын естір…
?отан ?арт алдында т?р?ан сырлы ая?тан уыз сары ?ымызды бір ж?тып орнына ?айта ?ойды. ?обызын асы?пай ?олына алды. М?зда?ан жанды жылытар, ?обалжы?ан к??ілді тыныштатар бір майда ?о?ыр к?й тартты. ?арт жырау к?йді ?за? тартты. Ж?рт ?йып ты?дай берді. Бір мезгілде барып ?арт жырау ?обыз даусына ?зіні? ?нін ?осты. ?ария даусы б? жолы ?арлы?ып ?ажымады, жа?а?ы ж?т?ан уыз ?ымызды? дуасы ма, ?лде айтайын деген жырыны? ?а?-со?ты?сызды?ынан ба, лебі биязы ?о?ыр?ай шы?ты.
— Ар?ын да алуан ел бол?ан, келген жерге к?нбеген, онда да талай ер ту?ан, ?азір ?исса онда емес, — деді жырау ерекше, ?згеше сарын?а салып, — ?ыран к?кке ?анатын ?анша биік ?а?са да тізіліп бірге ?ша алмас. Ша??ылдап айбат атса да, а??удай сы?сып ?н сала алмас. ?ыпша? ?ыран болса, егер, Ар?ын — а??у к?л к?ркі… Сойылдан г?рі ?олына домбыра алуды паш санар. ?ран салып, жау іздегеннен ?н шыр?ап жар с?йгенді ?натар. Одан арты?, ?леумет, айтшы ?андай арман бар. Ел айырар ?рыстан, бейбітшілік, елдікті м?рат еткен б?л Ар?ын. ?н мен к?йге орда боп ?уантсам ж?ртты дейді б?л Ар?ын. Батыс т?гіл, ?ызылбас, ?ндіге де ?ыпша? талай аттан?ан. Ар?ын одан аз емес, ерлігі біра? ?згеше… Ар?ы бабам Басым елі[23] т?ркі тілдес ж?ртпенен тізе ?осып, кептеле ту тігіп ?ш ж?з жыл Танменен[24] алыс?ан. Анау ас?ар тауы?ды, мынау шал?ар к?лі?ді сол ?асы?а бермеген. Кілегей б?лттай жау т?нсе, сонда ?ана б?л Ар?ын алдаспанын сермеген. Асан ?ай?ы, а?а ?лы, ендігісін ?зі? шеш. Ел болайы? деген ж?ртымды адасты? десе? де айт. Ке? болайы? деген ж?рты?ды ?ателесті? десе? ?зі? айт.
Ар?ын[25] тайпасы да, ?йсін руы т?різді, Тянь-Шань са?тары мен аргиппейлер ?алды?ынан ??рыл?ан, к?не т?ркі ?ауымына кірген. Со?ынан Жо??ар тауынан Жетісу?а ауып, «?ыры? ру» ?атар к?шіп, ?ытай династияларымен сан к?рескен. ?ытайларды? Ар?ынды х?нумен шатастырулары да содан.
?отан жырау осылай тол?ап, талы?сып кеткен адамдай ?обыз к?йін б?се?дете барып бітірді.
Ж?рт та?ы да ?н-т?нсіз тына ?алды.
— Мы? жаса, атажан, — деді кенет ?айратты бір жас дауыс, — Дария то?та?ан б?гетті б?зып, суды тасыту бір адамны? ?олынан келеді. М?лгіп т?р?ан орман?а ша?па? тастан от беріп, телегей-те?із ?рт шы?ару о да бір адамны? ат?ара алар ісі. Сол тасы?ан суды то?тату ж?з адамны? да ?олынан келмейді. То?айды ал?ан ?алы? ?ртті мы? адам да с?ндіре алмайды. Ерлік к?рсетіп ел-елді? арасын б?лдіру ?ай руды? ?олынан болса да келеді.
Б?лінген ж?ртты? басын ?осып, ел ету тек хал?ына жаны ашы?ан ?лдарыны? ?ана ?олынан келеді. Оларды? ?олынан ?зірге елді біріктіру келмесе де, сол елді біріктіру — арманы. Сол арманды мына ?ауым алдында жайып сал- ?аны?ыз ?шін, Ар?ынны? арда?ты ?лы, жырау ?отан ата, сізге жас болсам да ?з есімімнен ал?ысымды білдіремін.
Ж?рт осы с?здерді айт?ан жігітке ?арай ?алды. Б?л жігіт Ж?нібек с?лтанны? баласы ?асым еді. ?зын бойлы, ?ош?ар м?рын, а? с?р жігіт ?зіне ?адала ?ал?ан самса?ан жандардан ?айыспай, к?зі шо?тай жайна?ан ?алпында, отыр?ан орнынан ?оз?алмады. ?стіне бадана к?з кіреуке киген, хан алдында суырыла с?йлеген осынау жас батыр кенет ж?рт?а ?най ?алды. Ал ?натпа?андар Шы??ыс ?рпа?ына «?зі?нен ?лкендер отыр?анда, сені? с?йлеуі? ерсі» деп айта алмады.
?біл?айыр о?ан бажайлай к?з тастады. «Б?рын ?алай назар аудармай келгенмін, — деді ол ішінен, — Ж?нібек с?лтанны? мына баласы болайын деп-а? т?р екен! — Ол а?ырын езу тартып жымиды. — ?рине, оны? дегеніне ?зге с?лтандар жеткізсе».
Ой?а шомып кеткен Асан ?ай?ы енді басын к?терді.
— Бейбітшілік ?р?ашан халы?ты? к?кейкесті м?раты, сен сол халы? м?ратын к?ксеп отырсы?, ?отан жырау, — деді. Бас б?йге сенікі, — енді ол ?азту?ан?а ?арады, — елді? елдігін, ерді? ерлігін мада?тау о да бір паш ?неге, біра? ерлік ел шабу?а ба?ышталса езгілікке айналады. Демек, Жейх?н ?зеніндей тасы?ан жыры? ?шін орта б?йгені са?ан ?сынар едік, от ауызды, ора? тілді ?азту?ан жырау, біра? а?ылг?й ?отан ?арт ?ыпша?ты? ?зге елге еткен ?иянатын беті?е басып, т?са?ан жыл?ыдай ?рісі?ді ке?іттірмеді. Сол себептен ?лі де айтылма?ан жыры? ?ал?ан іспеттес. ?ыпша? ??р ?ана бас?а елдерді шауып ?ой?ан жо? ?ой, ?з елін ?ор?а?анда?ы ерлігін естісек дер едім…
Бас б?йгені ал?ан Ар?ын жа?ы шат-шадыман боп тасыды. Аталы с?зге то?- тап ?йренген ж?рт Асан ?ай?ы шешіміне риза екенін білдірді. Асан шешімін ?азту?ан да ?ділетті к?рді. Же?іліп ?ап п?рмене болдым демеді. Тек А?жол бимен ба? к?ндес ?обыланды батыр ?ана намыс оты к?йдіріп та?ат ете алмай, іштей алай-д?лей.
Айтыс тізгінін ?олына ?ста?ан Асан ?ай?ы ?лі де ?ызу отыр?ан ?азту?анды тежегісі келмей:
— С?йле, жырау, — деп домбырасын ?статтырды.
?бден ?ызып ал?ан ?азту?ан к?ттірмеді. ?біл?айыр хан?а ?арап домбырасын ?а?ып-?а?ып жіберіп:
— ?ал?ан жырды та?ы да тарих ?зі жырласын, ?азту?ан жырау аузынан ?леумет тек ты?дасын. ??ла??а жа?ымсыз жай болса, кешіре к?рсін, хан ием, — деп жырау ?зіні? айтар с?зіне р??сат с?рады ханнан.
?арапайым ел ?амын ойла?ан, ?ызыл тілін ?ару еткен ?аза? жыраулары ?р?ашанда ?з ойларын ашы? айт?ан.
Біра?… «аталы с?зге арсыз то?тамас», д?уірінде хан?а да шынды?ты ты?дау бір ?анибет іс еді. Сол салттан шы?а алмай ?біл?айыр да:
— А?ын ел еркесі, айта бер ?ор?анбай жыры?ды, — деді сал?ырт, ?азту?анны? айтар с?зінен к?йінерін к?н б?рын сезсе де ке?пейіл к?рінбек боп.
?азту?ан жырау ?сем к?сілген жор?адай тол?ауын емін-еркін бастап кетті. Азда?ан ?зіліспен бір ?асыр?а жуы? ж?ргізілген Шы??ысхан ж?не оны? ?рпа?тарыны? шап?ыншылы?ы бір мы? екі ж?з алтыншы жылы Мон?ол мемлекеті ??рылысымен-а? бастал?ан. Осыны? алдында ?ана ?зін Шы??ысхан деп ата?ан, ?кесі ?ияттан, шешесі та-та[26] елінен шы??ан Темучин ??р ?ана мон?олдарды? ?зара таласын басып ?ой?ан жо?, е? алдымен мон?ол елімен аралас Керулен, Аргун, Онон, Орхон ?зендеріні? бойында к?шіп ж?рген Керей, Найман руларын же?іп алды.
Бір мы? екі ж?з жетінші жылы мон?олдар Енисей ?зеніні? жо?ары жа?ы мен Селенгі ?зеніні? солт?стік т?сын жайла?ан ?са? елдерді жаулау?а кірісті. Осы аттаныстарыны? ар?асында Шы??ысхан ?скерін ?аруландыру?а ?те ма?ызы бар, темір ?ндіру ?нерк?сібіне бай ?лкеге ие болды. Сол жылы-а? Шы??ысхан Орталы? Азияда?ы Си-Си деп аталатын бір кезде ?ытайды тітіреткен тунгус мемлекетін ?зіне ?аратты. Жауынгер атты ?скерін ?осып ?зіні? шебін к?бейтті. Содан кейін олар, жер мойны ?ашы? Шы?ыс
