тыстал?ан мамы? жасты?, т?біт к?рпелермен безенген. К?лді? т?рі батыс жа?ында, ?ыр?а ??іріндегі оба тас, балбалалардан с?л т?мендеу. Алыстан к?гілдір тартып к?рінген жасыл шал?ында, к?к те?із ?стінде ?ш?ан а? ша?аладай, с?ттей аппа? кигіз ?йлерді ?штен-т?рттен ?осарлап тіккен хан ордасы. К?лді? о?т?стік ал?абында хан ордасына жа?ын у?зір, Жошы ?рпа?тарыны? а? шатырлары мен а?боз ?йлері. ?сіресе соларды? ішінде ортада?ы он екі ?анат а? боз ?йді? басына а? жалау орнат?ан, ?атарлас т?р?ызыл?ан оюлы т?рт кигіз ?й — Ж?нібек пен Керей с?лтандарды? ордасы. Б?лар ?зіні? е?селі м?сіндерімен алыстан-а? ерекше к?зге т?седі.
К?лді? к?ншы?ыс жа?ында Мауреннахрдан ?келінген аспазшылар?а, Ар?ын, ?ыпша?тан келген той д?йекшілеріне, ?аршы?а, с???ар-лашын?а арнап тігілген ж?з ?о?ыр кигіз ?й… Осы ауылдан ?озы к?шіндей жерде ?она?тар?а ?дейілеп байлан?ан ?ш мы? биені? ??лындарына тарт?ан жиырма ?атар ?ыл ар?анды желі. К?ніне ?йірленіп сойыл?ан семіздіктен мамырла?ан жыл?ы, ??йры?ын к?тере алмай жатып ?ал?ан ?отанда?ан ?ой… Хан ордасыны? ар жа?ында бес ша?ырымдай жердегі тулай а??ан м?лдір сулы кішкентай Мойылды ?зеніні? жа?асында Шах-Буда?ты? жесірі — Алтын хан батыры Домбалы?ты? А??озы ?ызыны? келіп ?он?ан ауылы.
Ас бастал?алы жеті к?н бол?ан. Ал?аш?ы к?ні осы арадан к?шкен ел бір к?н, бір т?нде жетер Ар?ынаты тауыны? е? шетіндегі Шойынды к?лден жіберілген ?ш ж?з сайг?лік ж?йріктен ?біл?айырды? Тарланк?гі озып келген. Ат?а шап?ан ханны? жеті жасар немересі, Шах-Буда? с?лтанны? баласы М?хамед-Шайбаниді? ?зі еді. Хан немересіні? ж?лде ал?анына арнап жеке той жасама?шы. Келесі к?ндері к?рес, сайыс бастал?ан. К?ресте Найман ?апта?ай батырды? немересі, кереге жаурын, жала? т?с ?аражал батыр бар балуандарды жы?ып, ?стіне ?ырмызы фарсы кілемі жабыл?ан араби ?ызыл аруананы бас етіп, ?ш то?ыз бас б?йгесін ал?ан.
Сайыста ?ара ?ыпша? ?обыланды жан шыдатпа?ан. Екі бие сауымындай мезгіл о?ан тек Ар?ын биі А?жол ?ана т?теп берген. Біра? оша? т?я? К?ксе?гірді? тегеурініне шыдай алмай бір сайыста астында?ы ??ша? ??йры? А?жамбасы тізерлеп ш?гіп ?алып, сайыс т?решілері бас б?йгіні ?обыланды?а деп шешкен. Т?йе жарыс, ?атын к?рес — б?рі ая?талып, б?гін асты? е? ?ызы?ы, талай жан ?кінер, талай биді? намыс?а шауып ?абыр?асы с?гілер жыраулар айтысы бастал?ан. Айтыс т?решісі ж?зден ас?ан ?лы жырау Асан ?ай?ы. Ол б?л жолы желмаясымен К?кше те?із т?сын шолып келген-ді.
— Асан ата, К?кше те?із ма?ы ?андай жер екен? Сайын ордасын к?шіруге жарар ма? — деген ?біл?айыр ханны? с?зіне Асан ?ай?ы:
— ?а? ?стін жайлау етем десе ханны? еркі ?ой. Ал мен к?рген К?кше те?із ма?ы:
«Тас табаны т?рт елі
Атан ж?рер жер екен, Т?сегінен т??ілген.
Адам ж?рер жер екен».
деп жауап берген.
Осы Асан ?ай?ы айтыс т?решісі. Т?реші боларында ол ?біл?айыр хан?а:
— Атамыз Май?ы биден бері б?йге хан ордасын кім асыра ма?тай алса со?ан беріліп келетін-ді. Б?л жолы ата жолын б?зба?пын. Егер со?ан к?нсе? т?реші боламын, — деген.
Б?кіл ел-ж?ртты арда?та?ан Асан ?тінішіне хан да ?арсы келе алма?ан.
— ??п, айт?аны?ыз болсын, — деген ?біл?айыр.
Асан айтыс т?ртібін ?зінше ??р?ан. Бас б?йге кім де кім жау?а ?арсы елді? ерлігін д?рыс айтып бере алса, со?ан беріледі. Орта б?йге ?з руыны? жер-суын ?ор?ауда?ы істерін д?рыс суреттеп берген адам?а тапсырылады. Ал ая? б?йгеге Д?шті ?ыпша? еліні? болаша?ын кім д?рыс болжай алса, сол ие… Ж?не же?іс т?ртібі де ?згеше. Бір жырау ?з руыны? ерлігін паш етсе, ?арсы жырау сол руды? айтыл?ан ерлігіні? кемшілігін, ?атесін дат етеді. ?айсысыны? жыры ж?рт к?кейіне ?онар болса, сол же?ді деп саналма?. Шы??ыс ?рпа?тарын мада?тайтын айтыс?а да осы шарт. Б?л шарт ?шінші айтыста да ?олданылма?: бір жырауды? болжауын екінші жырау сынауы керек. Егер сынай алмаса же?ілген болып саналады.
Бас б?йгеге ?ыпша?ты? ?лы жырауы ?азту?ан мен Ар?ынны? а?иы?ы Сыпыра жырауды? ?рпа?ы ?отан тайшы т?спек болды.
?азту?ан тапал, то?ты жілігіні? ?ор?асын ??й?ан асы?ындай шымыр адам. Сонды?тан да оны халы? «?ар?а бойлы ?азту?ан» деп атап кеткен. Бір тайпы елді? батыры ж?не жырауы. ?біл?айыр т?сында ?аза?, но?ай ?ауымдары (но?айды? біразы ?азан жеріне ауып кетсе де) аралас-??ралас к?шіп ж?рген. Хандар т?тат?ан ?шпенділікке ?арамастан, т?тас бір руды? не бір тайпы елді? б?гін но?ай ??рамында болып, ерте?іне ?аза? жа?ына шы?ып кетуі ?деттегі ж?йт санал?ан.
?йтседе, екі ел арасында?ы жанжал кейде ?лкен ?рыс?а айналып, бір жа?ы ата мекен ?онысын тастап кететін кезе?дері де бол?ан. Осындай бір ай?аста ?ыпша? жа?ы же?іліп, Но?айлы д?уіріні? жырауы атан?ан ?азту?ан:
«Салп-салпынша? анау ?ш ?зен.
Салуалы мені? ордам ?он?ан жер, Жаба?ылы жас тайла?
Жардай атан бол?ан жер, Жатып ?ал?ан бір то?ты.
Жайылып мы? ?ой бол?ан жер», —
деп басталатын ата?ты Еділмен ?оштасу тол?ауын айт?ан.
Осы ?азту?ан ?ыпша? руыны? ерлігін мада?тап, байлы?ын ма?тама?…
Б?нымен айтысатын а?ын: «Ер Тар?ын» ?иссасында «б?л — ?з ?мірінде тол?ау айтып то?ыз ханды т?зеткен кісі» деп келетін б?кіл ?аза?ты? ?амын ойлап ?ткен Сыпыра жырауды? ?рпа?ы Ар?ынны? ардагері сексеннен ас?ан ?арт ?отан.
Ел ?амын ойла?ан, ?лы сыншы Асан ?ай?ыны? б?л жырауларды? ?айсысынан болса да е?сесі биік жатыр. Оны? жыры ?ай?ы т?різді т?псіз тере?, ел м?раты т?різді м??гі ?шпес арманды, ана ж?регіндей мейірімді келетін…
Хан ордасыны? алдына кіле? би, батырлар ал?а-?отан отыр?аннан кейін Асан ?ай?ы айтысты бастады. Ол алдымен ?зі іштегі к?йігін сырт?а шы?ара ел-ж?ртыны? ?амын с?з етіп біраз тол?ау айтты. Халы??а тарап кеткен:
«Таза мінсіз асыл тас.
Су т?бінде жатады.
Таза мінсіз асыл с?з.
Ой т?бінде жатады.
Су т?бінде жат?ан тас.
Жел тол?ытса шы?ады.
Ой т?бінде жат?ан с?з.
Шер тол?ытса шы?ады» —
деп басталатын ?лы тол?ауын да осы жолы айт?ан-ды. Бір бунап, бір босат?ан нау?астай, бойын ?ыс?ан жырын бітіріп барып «уф» деп демін алды. Енді ол бида орамалымен к?н с?йіп, жел ?ріп, ?атпарлан?ан к?сті ма?дайынан сор?ала?ан терін сыпыра с?ртті. Содан кейін барып жырауларды? мына отыр?ан ?ауым?а ?з руларыны? ?айдан шы??анын, аттары неден алын?анын таныстырып ?туін б?йырды.
?азту?ан жырау безілдеген домбырасымен бірге орнында байыздай алмай, ар?асын жыр ?ысып, астында?ы тай терісінен шы?ып, жор?ала?тап д??гелей, ащы дауысын бір шыр?атып алды да:
Ала?да ала?, ала? бар,
Бата алмай жау ала?дар.
Са?тан шы??ан Кейса? бар, Кейса? — ?айса?, ?ыпса? — ?ыпша? боп.
Он екі ата?а таралар, —
