Иран жерінде салма?ы бір алтын а?ша — динарлар шы?арт?ан. Б?л динарларды? ??нды болып, б?кіл Мон?олия патшалы?ында бірдей ба?алануын, М??ке хан саудагерлер ар?ылы ж?ргізіп келген. Б??ар, Самар?ант, Герат, Алмалы?, Берке ханны? кезіндегі Алтын Орда астанасы Сарай ?р?айсысы ?зіні? алтын а?шасын ??й?ан. Біра? б?ріні? де салма?ы бірдей болып отыр?ан.
М??ке ?ліп, Шы??ысты? ?лы Ордасын ?ытай?а к?шіргеннен кейін, б?л Орданы? к?йреуімен бірге а?ша саясаты да б?лінген. Алтын Орда хандары алтын а?шаны ?з аттарынан ??я баста?ан. Біра? А?са? Темір Сарайды шауып, ?ыпша? даласында б?ліншілік баста?аннан кейін б?л жа?дай м?лдем то?тал?ан. Негізгі шаруашылы?ы мал ба?у бол?ан ?аза?ты? к?п руы енді ?ала салудан біржолата бас тартып, ?зіні? ке? байта? даласында ру-ру боп к?шкен. Б?ларды? бар байлы?ы малы мен жері ?ана. Ал осы уа?ытта?ы Д?шті ?ыпша?ты? ханы ?біл?айыр б?тен саясатты ?стады. Ол Сейх?н мен Жейх?н дариялар бойында?ы Шы??ыс шауып кеткен ша?арларды ?айта т?р?ызып, б?л аралар?а ?о- ныстану?а бейім елдерді орналастыра бастады. ?біл?айырды? б?л саясаты осы кездегі ?аза?ты? мал ба?атын руларыны? бастылары Ар?ын, ?ыпша?, ?йсін, Найман, Алшын, Керей, ?а?лы, ?о?ырат?а ы??айлы тимеген. Б?ларды? араларында?ы Ма??ыт, Б?ркіт, Барлас руларыны? к?п елі ?біл?айыр?а ?ыз беріп, ?ыз алып хан жа?ына ауып кеткен. Осыны? ар?асында ?біл?айырды? ?зінде де ?аза? руларына деген ?ыр?и-?аба?ты? пайда бол?ан. Ал, ?аза?ты? Найман, ?о?ырат, Дулат, Жалайыр секілді руларыны? кей ауылдары ?здеріне жа?сы ?арайтын Мо?олстан жеріне к?шіп те ?лгірген. Б?ны да істеп ж?рген сол бая?ы Ж?нібек пен Керей деп ойлайды хан. Ал ?аза?ты? к?п рулары оларды А? Орданы ??р?ан Орыс ханны? ?рпа?тары деп, ?з с?лтандары санайды. М?ндай жа?дайда Ж?нібек пен Керейге тура бас салу?а бола ма? ?рине, болмайды.
?біл?айырды? ойы ба?анадан бері осы ?зіне ?ш ?ос с?лтанны? та?дырын ?алай шешсем деген д?рбеле?де еді. Ж?не ?за??а созбай осы ерте?, к?ні б?гіннен ?алмай шешу ?ажет. ?йтпесе к?ннен-к?нге ма?ына ел ?йірілуден ?алып барады. ?асына берген бір к?н, к?шіні? артыла т?суіне ?дейі арна?ан бір жылмен те?. «?рине осыншама ж?рт жинал?ан, мына ?лы тойда Ж?нібек пен Керей к?п би, батырлармен тіл тапты. ?аза? батырлары ?апта?ай, Б?рібай, О?ай, Бекет, ?ара?ожа бос?а топтанып ж?рген жо?. Мен асы?па?анмен олар асы?ады. Сонды?тан к?ні б?рын ?имылдау керек. Ерте? ас бітеді… Ас бітісімен а?…» Осындай ойда іштей, б?л?ан-тал?ан болып отыр?ан ?біл?айыр ?ыпша? ерлігін, тарихын ты?даудан к?рі, тезірек осы кездегі ?зіні? бас у?зірі Ба?ты-?ожа ?й?ырмен а?ылдас?ысы келді.
Хан та?ынан к?теріліп, н?керлерін ертіп, ?з Ордасыны? о? жа?ынан о?шау- лау тігілген т?ртінші б?йбішесі Рабиу-С?лтан-Бегімні? ?йіне ?арай ж?ре бергенде, ?ыпша? ерліктеріні? е? ?ызы? жерінде ты?дамай т?рып кеткен ?біл?айыр мінезі ?намай ?ал?ан Асан ?ай?ы, отыр?ан орнынан ?оз?алмастан:
«К?лге ?йренген ?о?ыр ?аз, Ш?л ?адірін білмейді,
Ш?лге ?йренген дуада?,
К?лге апарып ?амаса?
Ш?лін а?сап ш?лдейді»,
— Хан ием, халы? ?з тарихын к?птен бері естімей, са?ынып ?ал?ан екен, ?зі? намазы?а асы?са?, ?згемізге айызымызды ?андыру?а р??сат ет, — деді.
Азуы алты ?арыс Бердібек хан?а:
?ас-?аба?ы?нан таныдым, Хан Бердібек боларсы?,
?ауырт к?штен таныдым.
Еділ барып ?онарсы?!
?ан жылатып хал?ы?ды,
?лі-а? сен де толарсы?!
?з ?ке?ді ?лтіріп.
?айда барып о?арсы?? —
деген ел арда?та?ан Асан ?ай?ы, ?біл?айырды? жырау тол?ауын ты?дамай кетуіне намаз емес, бас?а себеп бар екенін бірден сезді. Сонды?тан да ол хан?а ?адала с?йледі.
?біл?айыр Асан с?зіні? ма?ызын ???ысы кеп, кенет то?тай ?алды.
— Шабытына мінген жырау, ат сабылтып шауып келе жат?ан а?шы т?різді, бекер то?татты?, хан ием, — деді Асан ?алы? ?аба?ын т?йіп, с?йтті де ар жа?ынан келіп ?ал?ан ызасын ?стай алмай т?ксиген ?аба?ынан ?ыраулы ?ыстай к?рін т?гіп, к?птен бері айтайын деп ж?рген ?кпе-ашуын тол?ай кетті.
Сара жолдан жа?ыл?ан.
Хан?а зират ?азылмас.
С?гілгелі т?р ?абыр?ам, Кеселдімін жазылмас.
Тар?ат, ханым, шерімді,
Намазы?а асы?па.
??рыштан берік елімді
Ала ауызды?пен жасытпа!
Бітеу ?скен ?ауынды.
Т?рсы? бос?а жар?алы, Досы?нан іздеп жауы?ды.
Т?рсы? жал?ыз ?ал?алы!
?мытты? ?аза? даласын,
?л?айтты? жаным жарасын.
Бір атаны? баласын.
Екіге б?ліп барасы?!
Жолын, ханым, таппаса?,
Б?лінеді барлы? ж?рт!
Та? боп ?айта атпаса?,
Бас?алы т?р ?ара б?лт!
К?пті? к?кейінде ж?рген тілекті Асан ?ай?ы айтты. Хан а?ын тол?ауыны? ар жа?ында ?зіне деген халы?ты? наразылы?ы жат?анын ?бден ??ты.
Б??ан ?андай жауап беру керек? ?ділетке келсек, ?рине жырау с?ра?ы ж?н. Біра? о?ан хан ?андай жауап бере алады? ?зі шетінеткен б?гетті ?айта жамай алар ма? Жо?, енді кеш. Б?гетті? ернеуінде лы?ылдап асау тол?ын келіп т?р. Б?гін болмаса ерте? ол б?гетті? быт-шытын шы?арма?. Ханны? бар ?олынан келері сол тол?ынны? астында ?алмау. Жолын тауып жа?аны? бір жа?ына шы?у. Ал Асан?а жауап бермей кетуге та?ы болмайды. Оны? с?зіні? ар жа?ында ?олында тобыл?ы сапты, б?зау тіс ?амшы, к?лге к?міп сол?ылдатып ал?ан ?айы? сойылы бар Д?шті ?ыпша? еліні? ?бден ?шталып ?ал?ан м?ддесі т?р…
?біл?айыр жауап бергенше, кенет ?лдекімні? ?рейленген даусы шы?ты.
— Б?л кім екен? — деді дауыс. — Орда аман болса жарар еді?
Жаугершілік заман, ?андай мы?ты хан болса да ?здері жо?та Орданы шабатын жау ж?рек ?астары табылатын ша?. Ж?рт та жігіт к?рсеткен жа??а ?рейлене ?арады.
Алыстан ыз?ытып келе жат?ан, жанында ?осары бар салт атты к?рінді. Жа?а ?ана са?ым ойнап тыныш жат?ан мидай жазы? к?гілдір дала да, маужырап т?р?ан к?гілдір аспан да кенет ?обалжи ?ал?ан т?різді…
Хан ?ндемегеннен кейін тірі жан аузын аш?ан жо?, барлы? ж?рт ??ла??а ?р?ан танадай ?н-т?нсіз.
Шап?ыншы атын ?ш?ыртып кеп, ?біл?айыр т?р?ан топ?а таяй беріп ер ?стінен домалай жерге т?сті. Ая?ын жедел басып хан алдына таяп келіп етпетінен ??лады.
Хан ием, кессе? тіл, алса? бас мінекей, — деді ол кенет басын к?теріп, — айып менде, к?зімнен таса етіп алдым. Батыр Саян жанында?ы екі пасбаныменен ?ашып кетті.
Б?л келген ?біл?айырды? ?зі «Батыр Саянны? той біткенше к?зін ??рт» деп тапсырма берген Оспан- ?ожа деген д?йекшісі еді.
Хан ал?ымына келген ашу тол?ынын ?зер басып, с?л аялдап т?рды да:
— К?зетшілері кімдер еді? — деді.
— Ар?ын жігіттері.
