— ?лі келген жо? па? — деп с?рады.
— Келген жо?.
?апта?ай ?обалжи ?алды.
— Япырай, бірдеме болмаса игі еді. Келер уа?ыты асып кетті. ?лде ?зі? барып ?айтасы? ба?
— ??п. Барсам, барып ?айтайын.
Найманны? аты шулы бас батыры, атан жілік балуан, айда?ар?а ?арсы барар ж?рек ж?т?ан ?апта?ай ?ара ?ас?а кедей болатын. ?арама?ында?ы он бес ?араша ?йді, жаудан т?скен олжа мен атып ал?ан б??ы- маралымен асырайтын. Жау жо? жылдары сауатын сауын, к?шер к?лігін ау?атты а?айындарынан алатын. Осыдан екі жыл б?рын ?лытау?а ар?ар ату?а бара жатып ж?та? ?ысты? ая?ы ?атты боран?а айналып, ?ш к?н Тайкеткен ?зеніні? бойында?ы Айыртауды? ы? жа?ында?ы ?біл?айыр хан?а жататын ?ысыра?ты? ?йірлерін ба?ып жат?ан, ма?айында т?лдыр жо? ?ос?а аялда?ан. Сонда, ?ос басы, он к?кжал ?ас?ырды бір к?нде жал?ыз ?зі т?сіретін ?йгілі а?шы ж?не атпал батыр жыл?ышы Ора?пен кездескен. Айлас ?атын м??дас, хан мен биге бейнет етіп ж?рген ?ос батыр біріне-бірі ?на?ан. ?апта?ай елуден асып кетсе де, ал, Ора? жиырма беске жа?а жетсе де, ?мір ?ндері бір жерден шы?ып, екеуі достасып ?ал?ан. Осы Ора? мына болып жат?ан ас?а осыдан ?ш к?н б?рын келуге тиісті еді. Ма?дайына бас?ан жал?ыз аты А?ба?айын б?йгеге ?оспа? болатын.
А?ба?айды? ?аш?ан ?ас?ырды ?алай ?уып жететінін бір-екі рет к?рген ат сыншысы ?апта?ай:
— Ж?йрігі?ді сынап к?р. Мен бірдеме білсем, А?ба?ай ?ят?а ?алдырмайды, — деп Ора??а ?зі а?ыл берген.
Ора? атын б?йгеге ?оспа? бол?ан, біра? ?лденеге:
— Жа?сы, ас?а келейін, — деген, тек біреу-міреу ?асты? етіп ж?рмесе…
?апта?ай б?л жолы жыл?ышыны? с?зіне к??іл аударма?ан. Тек Ора? у?делескен уа?ытында ас?а келмегеннен кейін ?ана «со шіркінге біреу-міреу ?асты? етіп ж?рмесе еді?» деп ?обалжи баста?ан. Сонды?тан да шыдай алмай жыл?ыда?ы Ора??а ?дейі кісі жібергелі т?р.
Жыл?ышыны? келуін та?ы бір адам шыдамай к?туде еді. О да Ора?ты? жал?ыз атын б?йгеге салатынын білетін. Б?л к?ткен — б?кіл Д?шті ?ыпша?ты? ?міршісі ?атігез хан ?біл?айырды? келіні, басына ?ара жамылып сонау т?бе басына шы?ып к?ншы?ыстан к?зін алмай телміре ?ал?ан, Шах-Буда? с?лтанны? жесірі — А??озы-Бегім. ??са бол?ан ажарына ?араса?, ж?ректегі ж?лдызы ?шкендей. Жо?, Ора? пен б?ны? арасында ??дай алдында к?н?лі дер, не ауыл арасында ?секке ілігер еште?е бол?ан жо?. Тек, біраздан бері бір-біріне ??март?ан ысты? ж?ректер, к?ріскендерінше шыдай алмай алас ?руда. Осыдан т?рт к?н б?рын ас?а мінетін атын алу?а келген А??озы?а Ора? та?ы ?зіні? ?лердегі с?зін айт?ан.
Елінен бала жасынан еріп келген Ора??а А??озы:
— ??дай алдында к?н?кар, ж?рт алдында ?арабет бол?ым келмейді. Ерімні? асы ?тсін, — деген а???ба беті балб?л жанып, — содан кейін ?айын атамнан р??сат с?раймын, к?нсе шари?ат алдында ?осылам.
— К?нбесе ше? — деген Ора? ?обалжи. — Бар ?лемні? те? жартысын билеп т?р?ан, аузынан жалын ат?ан ?біл?айыр хан келінін есігіні? алдында ж?рген ??лына береді дегенге сену ?иын…
— О да адам емес пе? — деген жас с?лу ?аба?ын с?л шытып. Сол с?тте к?зінен ?ш?ын атып жігітке ?ара?ан: — К?нбесе… Д?ниеде екі тума? жо?. Б?рібір… Онда да ?осыламын! — деген.
Кенет ??рыш денесіне ?анат бітіп, к?кке ?шар ??стай к??ілі шал?и ж?нелген Ора?:
— ?азір ?ліп кетсем арманым жо?, — деген даусы ?уан?анынан сыбырлай шы?ып. — Ас?а мен де барамын, А?ба?айымды б?йгеге ?осып к?рмекпін. Сонда к?рісерміз!
Біра? Ора? ас?а келмеді. Егер тірі болса келері к?м?нсіз еді. Оны А??озы жа?сы білетін. Сол себептен ?зге ??рбы-??рдастары айтыс?а кеткенде, ол шыдай алмай аулыны? сыртында?ы мы? жусанды, тырба?ай бетегелі ?ыр?а?а шы?ып, к?ншы?ыс?а ?арап Ора?ты сар?ая к?тумен бол?ан.
Хан жырау тол?ауын ?ыпша? руыны? Шы??ысхан?а ?арсы шы?ып ерлік к?рсеткені ?шін то?тат?ан жо?. Б?ндай тол?ау?а Сайбан ?рпа?тары т?гіл, б?кіл Жошы ?рім-б?та?тарыны? ??ла?тары ?йренген. Ал шыдай алма?андары кегін ішіне са?тап ?алатын. Тікелей дау шы?ару?а халы?ты? ?а?арынан сескенетін.
Хан ?анын ішіне тартып отырса, ол жырау с?здеріне шамдан?анды?тан емес, б?тен жа?дайдан Батуханны? ?рпа?ы Бердібек ханды а?айын-туысы ?лтіріп, Сайбан ?рпа?тары Сайын та?ына отыр?ан?а дейін Д?шті ?ыпша? Ордасы ?ркімні? ?олында келген. Б?л кезде бол?ан ханны? б?рі д?рысын айт?анда не Но?ай батырды?, не А?са? Темірді? дегенімен ж?рген. Тек Орыс хан, То?тамыс пен Едіге ?ана к?нбеген.
Сайбан ?рпа?тары К?к Орда?а ие бол?аннан со? да осы жа?дай жойыла ?ойма?ан. ?біл?айыр хан та?ында отыр?анмен де оны? ?олынан халы?ты? басын ?осып, Сайын Ордасыны? ?ызыл туын б?кіл Д?шті ?ыпша? ?стіне желбірете алма?ан. О?ан себеп б?з-бая?ы ?аза? руларыны? ?з батырларына, биіне ?ана ба?ынуы. Рушыл халы? хан ?стемдігін тек ру басшылары би, батырлар ?абылдаса, сонда ?ана мойынс?н?ан.
Тек ?зіні? д?шпандарын же?іп, ?біл?айыр К?к Орда?а билігі ?ктеп ж?ре баста?аннан кейін ?ана б?л жа?дай кілт ?згерді. Біра? ол Орда т?бесіне Сайын туын да емес, А? Орда туын да емес, ?збек ханны? туын тікті. ?леріне он жыл ?ал?анда ?ыпша?, Мауреннахр, ?орасан жеріндегі «осыдан бір п?ле келеді-ау» деген Жошыны? бас?а ?рпа?тарыны? басын ?остырмай тізе к?рсетіп, ??мдай бытыратып, ?р?айсысын ?р жа??а ?уды. Тек Жошыны? бір буыны ?асым с?лтанны? Астрахань та?ына отыруына ж?рдемдесті. Онда да ?біл?айырды? ?зі ?ана білетін себебі бар еді.
?біл?айыр Шы?ысты? к?п жерін ал?анменен, б?л же?іс ?зіне ?ауіпті ?атер ту?ызу?а айналды. Талан- тараж бол?ан Жошыны? бас?а ?рпа?тары ?біл?айырды же?у ?шін жапа шеккен руларды біріктіре бастады. ?сіресе Мо?олстанды бас?арып отыр?ан Жа?атай ?рпа?тарымен енді жа?а ханды?ты жанталаса к?ксеген Ж?нібек пен Керей тіл табу?а тырысты. Егер б?лар тіл тапса, о?ай к?ш емес. Оны б?л жал?анны? ?ыбыр- ты?ырына еле?деп т?ратын хан жа?сы біледі.
Мо?олстан мен ?аза? руларыны? басын біріктірмей ??рту керек! Ал ??ртуды? екі жолы бар, бірі — Мо?олстанды шабу. Екіншісі — Ж?нібек пен Керейді к?п кешіктірмей жою.
?йелменді ел Мо?олстан?а аттану?а ?лі ертерек. Ол ?шін ?орасанды ?зіне тегіс ба?ындырып, ?бден к?шейіп ал?ан абзал. ?азір осыншама жерге ?анат жайып кеткен Жа?атай ?рпа?тары мен Мо?ол бекзадаларын ая? астынан ??рта алмайсы?. Сонда екінші жол ?алады. ?біл?айыр хан ордасында ту?алы т?р?ан б?лікті білмей ж?рген жо?, біледі ж?не сол б?лікті? Бара? балаларынан шы?атынына да шек келтірмейді. С?йте т?рып, оларды бірден, тіпті бір т?нде н?керлерін жіберіп, жо? ?ылып жіберуге ж?регі дауаламайды.
Ханны? д?л ?ткір ?анжардай алып т?сетін кезінде де алып т?се алмауыны? да ?лкен астарлары бар…
Шы??ысханны? т?сынан-а? ?рпа?тарыны? к?бі ?арама?ында?ы ?алалар мен ?оныстан?ан елдерді тек талау ?шін керек деп ?ара?ан. Тек осы жа?ынан келіп, олар шауып ал?ан ?алаларды, ?оныстан?ан елді тонаумен бол?ан.
Ал, ?анды жоры?тарды? осынау тас?ындары басыла баста?аннан кейін, Шы??ысхан ?рпа?тары ?ара??рым ханды?ыны? ?кімшілік ісін бас?аратын, ?гедейді? о? ?олы Елуй Чусайды? ар?асында б?л істеріні? д?рыс емес екенін ойлай баста?ан. Елуй Чусай ?гедейге: «?лы ханды? ат ?стінен т?спей жаулап алынды. Оны енді ат ?стінде отырып бас?ару?а болмайды» деген. ?лы ?идам а?ылшысыны? б?л с?зін к?п ойла?ан ?сіресе М??ке хан. Егер ?скерлер б?лай аты-ж?ні жо? бар ?алаларды шауып, ?оныстас?ан елді ??рта берсе, к?п кешікпей тонайтын жерді? де, елді? де ?алмайтынына к?зі жеткен. Сол себептен ?ара??рымны? ордасына ие бол?аннан кейін, ?зіне ба?ынышты ?алалар мен ?оныстас?ан елді? ?анын соруды? бас?а жолын іздеген. Жолын тап?ан да, Шы??ыс ?рпа?тары шауып алын?ан ?алаларды? б?ріне дару?а (Орта Азияда) мен бас?а?тар (Иранда) белгіленген. Е? алыс т?р?ан Иран жеріне бас бас?а? боп Аргун батыр жіберілген.
Б?л дару?а, бас?а?тар тікелей ?ара??рым?а ба?ын?ан. Б?ларды? міндеті ?арама?ында?ы ж?рт?а сана? ж?ргізіп, сауда жолдарын, а?ша м?селелерін тексеріп, ж?рттан дер кезінде салы? жинап, ?ара??рым?а тікелей жіберіп отыру.
Шы??ысхан за?ы бойынша жаулап алын?ан к?шпелі елдерді? жері, суы хан ?рпа?тарына ?лыс-?лыс?а б?лініп, басыбайлы берілген. Б?л елдерді? та?дырын, к?шіп-?онуын, ша?ыра?, мал басынан жиналатын салы?ын осы хан ?рпа?тары ?здері шешетін. Ал отыры?шы ел мен ?алалар ?лы Орданы? астанасы ?ара- ??рымны? ?зі тікелей жіберген ?кімдерге ?ана ба?ынатын. Т?скен пайда (егіншіліктен, ?нерк?сіп, салы?тан) ?ара??рымда?ы Шы??ысханны? ?азынасы мен оны? толып жат?ан ?рпа?тарына б?лінеді. С?йтіп бас?арып отыр?ан жерінде ?ала, отыры?шы ж?рты бар хан, б?лардан т?скен салы?ты ?зі жеке пайдалана алмайды. Б?л салы?тарды? б?рі ?ара??рым ?азынасына бір ба?амен т?су ?шін М??ке хан б?кіл Алтын Орда, Жа?атай,
