«Батыр Саян ?ашып кетті» дегенді естігеннен бері т?ксиіп ?атып ?ал?ан ?обыланды бір иы?ын с?л сілкіп жіберіп, беліндегі наркескеніне ?ол салды да, ханны? ар жа?ында жайбара?ат т?р?ан А?жол биге т?йіле ?арады.
А?жол би айылын жи?ан жо?, ?обыланды?а кекете к?з тастады да, сабырлы ?имылдап, тек кейіндеу сыр?ып кеткен беліндегі ?исы? сап алдаспанын ж?ндеді де ?ойды.
Екі батырды? ?имылдарын ?біл?айыр да, Асан ?ай?ы да, т?р?ан ж?рт та а??арып ?алды.
Д?л осы кезде кенет жерді жара к?н к?ркіреді. Жап-жа?а ?ана айнадай ашы? к?гілдір аспанды ?ара б?лт торлап т?нере ?апты. Заматта аспан бетінде жі?ішке найза?ай ?ылыштар жар?-ж?р? ойнай ж?нелді. Долы жел шы?ып, ш?п бастары жерге жы?ыла шуылдай т?сті. ?біл?айыр енді ?ап-?ара боп кеткен аспан?а ?обалжи бір ?арады да, Асан ?ай?ы?а к?з ?иы?ын аудармастан н?керлерін со?ынан ерте, Рабиу-С?лтан-Бегім ордасына ?арай асы?а ж?ре берді.
Хан кетісімен ж?рт та тым-тыра?ай тарай бастады.
Кейбіреуі ?редегі атына ж?гірді, ба?зы біреуі Орда?а ?арай беттеді.
Тек екі жа?ынан екі адам ?олты?тай т?р?ыз?ан Асан ?ай?ыны? ?ана т?нере ?ал?ан аспан мен шартылдай ойна?ан найза?айларда шаруасы бол?ан жо?, жа?а ?ана наркескендеріне ?ол ж?гірткен Ар?ын, ?ыпша? ?ос батырыны? ?имылдары есіне т?сті ме, ол:
— Б?гінгі ас — ?ай?ы асы еді, енді б?ліншілік асына айналмаса нетсін, — деді а?ырын к?рсініп.
К?пті к?рген сыншы адас?ан жо? еді, расында да б?л ас ?аза? жеріндегі та?ы бір б?ліншілікті? басы болды.
Тек ая?ы игілікпен бітсін де…
ІІІ
Сарыар?а деп аталатын Д?шті ?ыпша? жеріні? д?л ортасында, ?лытауды? к?нгей жа?ында, ?араке?гір ?зеніні? сол жа? жа?асында ?біл?айыр ханны? ордасы — Орда-Базар ?аласы т?р. Жан-жа?ы ??лазы?ан жазы?, ?лытау, Кішітау, Ар?ынаты тауларынан б?тен о?т?стігінде де, солт?стігінде де, к?нбатыста?ы сонау М??ажар биіктіктеріне дейін, ал к?ншы?ысында?ы Шет, ??дайменді, А?шатау?а дейін ??лан менен киік жорт?ан ?шы-?иыры жо? алып дала. О?т?стігіндегі е? жа?ын ?ала Т?ркістан (Яссы) солт?стігінде е? таяуы Чинга — Т?ра ша?арлары, бірі Орда-Базардан ж?ргіш ат?а он к?ндік, екіншісі он бес к?ндік жер…
Орда-Базар бір кездерде Бату ханны? ??мырс?адай бы?ы?ан ?скеріні? Шы?ыс Европа?а аттанарда бас ?осатын жері бол?ан. Ж?з мы? жыл?ы жайылса да ш?бі жапырылмайтын, жусанды, ?аулы, жасыл шал?ынды егіз ?зен ?араке?гір мен Сарыке?гірді? ?шы-?иыры жо? жазы? даласы. Сол жазы?ты? ортасында Бату ?ор?аны.
Орда-Базар ша?ын ?ала. ?біл?айырды? негізгі бас?аратыны к?шпелі ?аза?, ?збек елдері бол?анды?тан, ел салтын б?за алмай, хан Ордасы — бес ауылы жаз бойы Д?шті ?ыпша? жерінде к?шіп ж?ретін. Тек к?з келе Орда-Базар?а ?ыстау ретінде то?тайды. ?біл?айыр к?ші ерте кезде к?нбатыста?ы Жем, Ойыл ?зендеріне дейін, солт?стігіндегі Тобыл, Есіл, Н?ра?а дейін бар?ан. Кейде жазы ?о?ыржай болса Сыр бойы мен К?кше те?ізді? жа?асын да жайлайтын. Хан аулыны? жайлау?а шы?уы тек жазды? жа?сы- жаманды?ынан, ш?пті? шы?ым-шы?ымсызды?ымен ?ана байланысты емес-ті. Жаз шы?а Орда ?ай жа??а ?арай бет б?руы толып жат?ан хан саясатымен шиеленісіп жатар болар. ?зіндей мы?тыменен ??да болып ?анатын жая т?су, ыр?ына к?нбей ж?рген кей руларына жа?ындай ?онып, бір т?нде быт-шытын шы?арып шабу — б?рін де іші ?атпалы ханны? жаз шы?а Ордасы к?шпестен б?рын ойланар ісі.
Осы себептен де болар, ?біл?айыр?а к?п жа?дайда ба?ынышты Самар?ант, Б??ар, Герат секілді Орда-Базарды? ?лкен ша?ар?а айналмай, ша?ын ?ала ?алпында ?ал?аны. Шы?ыс шеберлері к?йген кірпіштен к?мбездетіп сал?ан бірнеше хан сарайларын санамаса?, ?ала шымнан ??й?ан, тастан ?алан?ан екі ж?здей ?ана ?йден т?рады. Стамбул ?лгісімен т?р?ызыл?ан алтын айлы, а? тастан ?алан- ?ан з?улім биік мешіті. Т?ркістанда Ахмет Яссауи шайх?а арнап сал?ан А?са? Темірді? ата?ты мешітіне де, Феодосия ?аласына жа?ын ескі ?ырым?а ?збекхан салдыр?ан мешітке де ??самайды. ?азір аты естен шы??ан ?лы шеберді? а?ауы жо? ?нері, ?за? то?ы?ан ?олдан т?леткен ?рнегі.
?аланы? тым ?сіп кетпеуіне та?ы бір себеп ол ?біл?айырды? алыста?ы ойы. Хан ?з астанасын т?бі ?бден жаулап ал?ан со? Герат?а, не Самар?ант?а аударма?. Ал Орда-Базар уа?ытша мекені. Мауреннахр?а біржолата к?шіп кетуге, ?шы-?иыры жо? ке? далада та?ы ??ландай кезген ?алы? ?аза?ты билей алмай ?аламын ба деп ?ауіптенген. Хан ойынша ?аза? руларыны? арасында?ы алауызды? т?бі жойылу?а тиісті. О?ан дейін ?рбіп, ?сіп келе жат?ан балаларыны? алды ел билейтін ?абілетке жетіп ?алады. Сол кезде б?кіл Д?шті ?ыпша? жерін б?йбішелерінен ту?ан бір-екі ?лына билетіп, ?зі Мауреннахрды? ?шекейлі алтын сарайлы бір ша?арына Ордасын к?шірмек…
Осындай ойда?ы хан Орда-Базарды? ?ркендеуіне б?лендей к??іл б?лмеген. Тек со??ы жылдары жайлау?а алыс?а бармайтын. ?лытау ма?ында?ы бір ш?райлы жерге бір-екі айдай бой жазып, ?й тігіп серуендеп жататын да жаз ая?ы болмай Орда-Базар?а ?айта оралатын. Биыл да хан осындай ойда еді.
?неу к?нгі с?рапыл дауылды? ая?ы тынбай ??й?ан бір жетілік а? жауын?а айнал?ан. Асты ая?тай алмай хан Орда-Базар?а ?айту?а м?жб?р бол?ан. Ханмен бірге тізе айырмай ?ыпша?, Ар?ынны? игі жа?сылары да, Шы??ыс ?рпа?ынан шы??ан с?лтандар да Орда-Базар?а таяу к?шіп келген.
?біл?айыр жауар б?лттай ашулы ?айтты. М?нда келгеннен кейін батыр Саянны? ?алай ?ашып кеткенін естіп б?рын?ысынан бетер ?ара т?нектей т?нжырай ?алды.
Хан кезінде ж?рт?а сыр бермеген. Ж?рт ас?а жа?а дайындала баста?ан ша?та ??ла?ына «Ора? жыл?ышы да ас?а А?ба?айын ?оспа? екен» деген хабар тиген. ?рине, ас?а ?аза? д?ст?рі бойынша кім болса да ?атысу?а ха?ы бар. Біра? хан баласыны? ?лы асына есікте ж?рген ??лы ат ?оспа?шы деген сыбыс ?біл?айырды ?атты ?орла?ан. Оны? ?стіне егер осы ??лды? А?ба?айы барлы? ханзадаларды? ж?йрігінен озып келе ?алса не болма?? Б?дан арты? мас?арашылы? м?мкін бе? Б?кіл ?ара халы? онда ?біл?айырды к?лкі етуі даусыз. Ханны? б?лай ойлау?а себебі де бар еді.
Осыдан екі жыл б?рын, Тарланк?гін жаратып ж?рген кезінде, ?біл?айыр ?лде?алай жыл?ысына бар?ан. Ол сол жолы бір та?данарлы? о?и?а?а кездескен… Ора? малшыны? былтыр жыл?ы?а ?осып жіберген А?ба?ай деген бестісі ?ш к?ннен бері тірі жан?а ?статпай ?ойыпты. ?статпайды емес-ау, талай асау- ды бастыртпай ?уып жететін ж?йріктер, б??ан таяма? т?гіл, тіпті ша?ына ілесе алмай ?алады екен. Хан ?ызып кетіп, ерте?, б?гін ?ас?ыр ?уамын деп ?бден жарат?ан Тарланк?гімен А?ба?айды ?уу?а б?йры? берген. Асау ?уып ?йренген бір жыл?ышы ?олына ??ры?ын ап, Тарланк?кке міне сап, шеттеу жайылып ж?рген А?ба?ай?а лап ?ой?ан. Ат д?бірі шы?ысымен-а? еле? ете ?ап, А?ба?ай басын к?теріп алып, ?зіне ?мтыл?ан ??ры?шыны к?зі шалып, ор ?ояндай ата ж?нелген. Б?кіл Д?шті ?ыпша?та алдына жыл?ы салма?ан Тарланк?ктен сытылып шы?а берген. Тарланк?к талай жеткен, А?ба?ай бесті талай ??тылып кеткен. Осы шабыс ?ш бие сауымындай мезгіл ал?ан. ?ш к?н ?у?ында бол?ан жас жыл?ыны ?аншырдай боп ?бден жара?ан Тарланк?к ?ойсын ба, а?ыры А?ба?айды? мойнына ??ры? т?скен.
Б?л о?и?а осыдан екі жыл б?рын бол?ан. ?немі жоры?та, талас-тартыста ж?рген ?біл?айыр оны ?мытып та кеткен. С?йткен А?ба?ай ?азір жетіде. Жыл- ?ы баласыны? жал-??йры?ы т?гіліп, т?я?ы ?бден бекіп, кемеліне жететін кезі. ?біл?айыр ?мыт?анмен, А?ба?айды? Тарланк?кпен талас?а т?суге жарап ?ал?анын енді Ора? жыл?ышыны? ?зі есіне салды. Хан іштей шамдана бастады. Осы кезде та?ы бір суы? хабар жетті. Ба?ты-?ожа у?зір ?зіні? толып жат?ан к?реген к?з, са? ??ла? ты?шылары ар?ылы Ора? жыл?ышымен келіні А??озыны? бірер рет кездесіп ?ал?анын естірткен. Онсыз да ?а?арына мініп ал?ан ?біл?айыр Ора?ты? та?дырын біржола шешкен.
Ба?ты-?ожа у?зір жіберген жеті ?ара?шы айсыз тастай ?ара??ы т?нде кеп, б?йгеге жаратып ж?рген А?ба?айын ?осыны? жанына ?а?тарып ?ойып, к?зіні? шырымын ал?алы ?йы?тап кеткен Ора?ты? д?л ?стінен шы??ан. Жат?ан жерінен т?р?ызбай ?ол-ая?ын мы?тап та?ып, А?ба?айды? ??йры?ына ?зын ар?анмен байлап, «шу!» деп ?амшымен бір тартып ?оя берген. А?ба?ай ?ара т?нді сілкіндіріп, ??йры?ына байлан?ан ??быжы?тан ?ркіп, бетіні? ау?ан жа?ына тасырлата шаба ж?нелген. Жеті ?ара?шы у?зір ?мірін орындады? деп м?з болып к?ліп ?ала берген. Сол к?ні та?ерте? Ора?ты? ?алай ?лгенін ?біл?айыр естіген. «?лін білмеген ?лек. Хан келінінен д?меленетін сабазсы? ?ой. Са?ан со керек» деп хан миы?ынан к?лген де ?ой?ан. ?ара жер ?лгенге де хабар береді, астан ?айт?аннан кейін ?зын??ла? б?л о?и?аны А??озы?а да жеткізген. Н?сілі берік жас ?йел, іші оттай к?йіп, кеудесіне ?ай?ысы сыймай т?рса да сыртына еш сыр шы?арма?ан. Бар ашуын ж?регіне т?йіп сазара ?ал?ан.
Жасынан ерке-шора боп ?скен келінінен «осы та?ы бір сой?ан шы?арып ж?рер» деп к?діктенген
