екен» деген ой болма?ан-ды.
Онсыз да ж?регіне т?нып ж?рген б?л с?здер ханды ?зіні? т???иы?ына батыра берген. ?біл?айырды? к?кірегін Рабиу-С?лтан-Бегімге деген ?шпенділік уы жайла?ан. К?зіне ш?п сал?ан, арын, намысын ?орла?ан жігітпен арасында?ы ?а??у с?зді былай ?ой?анда, б?кіл елге ?йгілі ?ш ж?йрігіне мінгізіп, оны ажалдан ??т?арып жіберген ерке б?йбішесінен енді хан А?са? Темір т??ымына да? салардай ?ш алуды ойла?ан. ?ш алу?а келгенде ?біл?айыр, ?айын атасыны? кеше б?кіл ?лемді тітіреткен аруа?ынан да, оны? ?рпа?тары билеп отыр?ан елдерді? ?а?арынан да ?оры?па?ан. Рабиу-С?лтан-Бегім А?са? Темір немересі болса, мен ?лы Шы??ысханны? ?улетімін деген. Б?л ашуды? ?стіне Рабиу-С?лтан-Бегімні? та?ы бір ?ылмысты ?ылы?ы жамал?ан-ды. Та?ы сол Ба?ты-?ожа у?зірді? айтуы бойынша, батыр Саянны? жанына к?зетке Ар?ын жігіттерін ?ойдыр?ан ханны? с?йікті кіші б?йбішесі Рабиу-С?лтан-Бегімні? ?зі болып шы?ты. «К?зет басты?ын да сатып ал?ан секілді. Ж?не жо?ар?ы м?ртебелі ханымны? Ар?ын билерімен де байланысы бар т?різді» деген сол бая?ы Ба?ты-?ожа у?зір. Ар?ын билерімен байланысы бар деген с?з — ата жауы, ба? к?ндестері ?здерін Ар?ын с?лтандары санап ж?рген Ж?нібек, Керейлермен тілегі бір деген с?з. «Б?дан арты? ханымда ?андай к?н? болуы керек? М?ндай к?н? опасыз ?йелі т?гіл, пейіштегі ?ор ?ызын да дар?а асу?а жеткілікті емес пе! Біра? дар?а асу аз жаза! О?ан б?кіл т?ркінін, ата?ты А?са? Темірді? ?рпа?ын бар ?лем алдында ?арабет ететін жаза ?олдану мы? да бір сауап!» Хан ?аба?ын ?арс жауып алтын мен к?міске б?ленген ке? сарайын та?ы кезе бастады.
Біра? ?лы ?алым ?лы?бекті? ?ызы Рабиу-С?лтан-Бегім ?біл?айыр мен оны? у?зірі ойла?ан ?ылмыстардан м?лдем ада еді. М?ндай к?н??а ?асиетті ата-анасынан ал?ан ?лгі-ілім, т?рбиесі де, ?зіні? м?лдір б?ла?тай кірсіз таза жан сезімі де оны еш уа?ытта да жуытпас болар. Батыр Саянды С?йіншікке аталы? етуге тырыс?аны да, басына ажал ?ылышы т?нген с?тте жігітті? ??тылып кетуіне ж?рдем бергені де рас. Біра? б?ларды? б?рі де бас?а м?дделерден ту?ан-ды.
Хан кенет то?тай ?алды. «Рабиу-С?лтан-Бегім с?луды? ?аны д?л осылай т?гілсе, б?дан сауапты жаза бар ма? Атасы А?са? Темірді? ?ділетті за?ы енді ?зіні? немере ?ызыны? басын алсын. Кек с?йтсе ?ана ?айтады!» ?біл?айыр б?гінге ал?аш?ы рет езу тартты.
?аза? жеріне келген шап?ыншыларды? Шы??ысхан мен Батудан кейінгі «?ылмыстылар?а деген за?- ережесі» ?ан??йлы ?атты бол?аны А?са? Темірдікі еді.
Соларды? ішінде ?сіресе «Ана алдында ?ылмысты бала?а, бала алдында к?н?лі ана?а» деген жаза т?ртібі ерекше сой?ан болатын.
Бала алдында?ы к?н?лі ананы? жазасын баласы айтуы керек. Іштен жарып шы??ан, а? с?тін емізген, бауыр етіндей т?тті баласы айт?ан жазадан ауыр, одан арты? жанына батар ?кім бар ма? ?сіресе, егер ана бала алдында жазы?сыз боп, тек оны ?анішер жаулары ?йымдастырса б?дан ас?ан ?иянат табылар ма?
Аяулы ана?а, тіпті к?н?сі бол?ан к?нде де, сол баланы ?мірге ?келген, «??лыным» деп т?н ?й?ысын т?рт б?ліп аялай с?йген сорлы ана?а, д?л м?ндай с?мды? жазаны А?са? Темір ?алай шы?ар?ан? К?реген[29] деген ата?ты о?ан неге берген?
?біл?айыр д?л б?л с?тте ?атал ?мір-Темірді? шы?ар?ан жазасыны? ?иянатты? жа?ын ойла?ан жо?, ол тек кегіні? ?айтуын ?ана к?здеді. «Анасыны? к?н?сіне к?зі жеткен баласы С?йіншік ?зі айтады Рабиу-С?лтан- Бегімге ?лім жазасын. ?зі болып бірінші тас атады… Содан кейін діншіл, ?анішер м?рит, м?з?йімдер ?арабет ханымды «ла?нет» тасымен ш?келеп ?лтіреді. Сонда ?ана Рабиу-С?лтан-Бегімнен ?ату боп байлан?ан кегім ?айтады. Жо?, жал?ыз ?ана Рабиу с?лудан емес, сондай ?ыз т?рбиелеген б?кіл А?са? Темір ?улеті ?ара ж?з болады. А?са? Темір ?улеті! Сол ?улетке жиендік жа?ынан мені? с?йікті ?лым С?йіншікті? ?зі де жатпай ма?
Жатса мейлі! Шайбани т??ымы таза болу ?шін, б?л арада таспейілдік ж?н. Бастан ??ла? сада?а! И? Рабиу-С?лтан-Бегім осылай ?луге тиісті! Б?лай ?лу тек ?мір-Темірді? за?ына ?ана емес М?хаммед пай?амбарды? да шари?атына д?лме-д?л… Ту?ан анасын С?йіншік с?лтан осылай жазаласа, осылай ?лтірсе, т?бі С?йіншік с?лтан К?к Орда?а ие бола ?алса, м??гі-ба?и на?ашы ж?ртыны? ы?палынан кетеді. Алда?ы уа?ытта олардан м?лдем алыстайды. Шайбани ?улетіні? ?збек ордасында?ы ?мірі осылай таза са?талуы керек. Ал ту?ан анасына м?ндай жаза айту?а С?йіншік к?нбесе? Онда К?шкінші с?лтан бар емес пе? Жо?, С?йіншікті? ?кімімен ?луі керек! С?йіншік жал?ыз мені? ?ана емес, Рабиу-С?лтан-Бегімні? де е? жа?сы к?рер кенжесі! Жа?сы к?рер адамны? сілтеген тая?ы жау тая?ынан ана??рлым ауыр тиеді».
?біл?айыр к?міс ?о?ырауды ?а?ты. Батыр Саяннан айрылып ?ал?аны ?шін хан ?кімін к?тіп Оспан-?ожа д?йекші зынданында жат?ан. ?йге Ба?ты-?ожа у?зірді? ?зі кірді.
Хан есік алдында ?мір к?тіп т?р?ан у?зірді жо?ары жа?та?ы кілемні? ?стіне апарып отыр?ызды. ?біл?айыр енді б?кіл Д?шті ?ыпша?ты? ?міршісі емес, т?нде ?й тонау?а шы??ан ?рыдай сыбырлай с?йледі. Ба?ты-?ожа у?зір хан с?зін кейде естіп, кейде естімесе де, оны? ж??а ерніні? ?имылдауынан, к?зінде кенет жар? ете ?ал?ан ра?ымсыз оттан ?біл?айыр ойыны? б?рін т?сінгені к?рініп т?р. «Д?рыс, хан ием, д?рыс!» деп кеудесінде тулай ж?нелген ?уаныш тол?ынын баса алмай, кенет дауыстап жібере жаздайды да, дер кезінде ?зін-?зі ?зер ?стап ?алады. Жан-жа?ынан діншіл, есуас топты? таспен ш?келеп жат?ан Рабиу с?луды? ?ан- ?ан бол?ан суретін бір мезет ол к?з алдына елестетеді де, ішінен «Сол керек са?ан Темірлан ?аншы?ы. Мені у?зір еткізбеймін деп бекер жанталаспа?ан екенсі?, енді айыбы?ны? есесін ?зім ?айтарамын» дейді.
— Анасыны? к?н?кар екеніне баласыны? к?зін жеткізу керек. С?йткен к?нде ?ана ?лім жазасын С?йіншік с?лтан?а айт?ыз?ан лауазым, — деп ?біл?айыр хан сыбырлауын то?татты.
— ??п, та?сыр, ?мірі?із орындалады, — деп у?зір басын иді. С?йдеді де б? да сыбырлады. — Рабиу ханым жазасын айтты?ыз, ал А?жол биді ?айтеміз? Батыр Саянды ?ашыруда оны? да к?н?сі бар…
К?ні-т?ні а?ыл-ойын кіші б?йбішесіне деген ?шпендік билеп кеткен хан, у?зір с?зін бірден т?сінбеді. ??ып еді, к??ілінде ?нсіз жат?ан к?дік кенет ша?атын жыландай жиырыла ?алды.
Ба?ты-?ожа б?л с?ра?ты бекер бергенін артынан ??ты. К??ілге кірген т?йткіл, ?ыла? берген жаумен те?. А?жол би де б?ны? бас у?зір болмауына к?п ой сал?ан. Ба?ты-?ожа: «А?жол?а ?ш екені ханны? ?зіне аян, содан сескеніп Рабиу-С?лтан-Бегім ханым?а деген ойымны? беті ашылып ?алмаса нетсін? Рабиу- С?лтан-Бегімні? де мені бас у?зір еткіздіргісі келмегені ?зіне м?лім…» деді ішінен.
?біл?айырды? сезіктеніп ?ал?аны да рас еді. Рабиу-С?лтан-Бегім мен А?жолды осы у?зірге бекер тапсырдым ба, ?алай? ?ш аламын деп тым асы?ыс кетер ме екен? Біра? ?лгіде ?ана жыландай, ой т?кпірінде шума?тала ?ал?ан к?дік б?дан ?рі жазылып енді ?имылдамады, сол жиырыл?ан ?алпында ?ала берді. Рабиу- Бикеге деген к?птен к?кірегінде ?яла?ан сенімсіздік б?рын?ысынан да к?шейе т?сті. Енді ол: «Б?се, А?жолды? та?дырын ?алай шешу керек?» деп бір ашу?а бір ашуды ?осты. «Батыр Саянды ??т?арушыны? бірі А?жол би екені с?зсіз. Ж?не Рабиу-С?лтан-Бегім б?йбішеммен байланысуларына ?ара?анда, Ар?ынны? б?л ж?йрігі д?бірді алыстан ?оз?а?ан секілді. Ма?ан деген к?рлерін тере?нен ?азайын деген бе, ?алай? И?, солай т?різді. М?ндай жа?дайда А?жолды аяуды? ?ажеті бар ма? А?жолды аямау деген с?з, Ж?нібек пен Керейді? ша?ыра?ын ортасына т?сірумен бірдей. Ар?ын биінен алын?ан ?ш, Керей мен Ж?нібектен алын?ан ?ш!».
Орыс хан ?рпа?тарыны? есімі аузына т?сіп еді, М?хамед-Шайбани?а ?ара?ан Б?рынды?ты? кейпі ?айтадан к?з алдында елестей ?алды. «Біз Жошы т??ымыны? с?лтандары б?ріміз де осындаймыз. Д?шті ?ыпша? та?ына ие болу ?шін мен Жошыдан шы??ан ?ай адамды аядым? ?олына к?ш тисе Б?рынды? та соны істейді. Ал к?ш тиіп ?алуы да м?мкін. ?алы? ?аза? руларына олар текке иек с?йеп отыр?ан жо?. Рас, б?л руларды Ар?ын баста?ысы келгенмен ?згелеріні? басы ?осылмай ж?р. ?йсін, Наймандар ?лі де ауа жайылуда. Алда?ы бір айла б?лармен Ж?нібек пен Керейді, ?ала берді оларды? балалары ?асым мен Б?рынды?ты біріктірмеу керек. Ал біріктірмеуді? жал?ыз жолы бая?ы бір к?рі амал — ажал… Т?бірімен ж?лын?ан ш?п ?ана ?айта ?спейді. ??р ?стін шабуды? ?ажеті жо?: ?збек ордасы А? Орда?а айналмасын десе?, Ж?нібек пен Керейді т?п-тамырымен ??рту шарт, біра? Ар?ындармен ымдас рулар?а с?зін ?ткізе алатын Дайыр?ожа — А?жол би т?р?анда ол ма?сат?а жету ?иын. А?жол би Ж?нібек пен Керей ?шін от?а к?йіп, су?а бату?а бар. И?, е? алдымен А?жол биді? ?зін…
?біл?айыр хан А?жол биді жо? ету — жат?ан жыланны? ??йры?ын басу екенін д?л осы с?тте есепке ал?ан жо?. Бая?ы к?кіректі жайла?ан ?шпендік уы, бая?ы хан та?ын ?ор?ау ?аупі та?ы же?ді. Біра? у?зірге ол:
— Е? алдымен Рабиу-С?лтан-Бегім жайында айтыл?ан ?мірді орында, — деді, — А?жол биді? та?дырын сосын шешеміз.
Ба?ты-?ожа у?зір:
— ??п, та?сыр, — деп орынсыз к?м?ндан?анына к?зі жетіп, т?жім етіп ?йден шы?ып кетті. Біра? ізін ала ?айта кірді.
— ?ара ?ыпша? ?обыланды сізді? алды?ызда бас имекші, — деді шы?ыс ??рпымен ора?ыта
