сабап, иіріле д??бекши, ?зімен-?зі ?уре боп жатты. ?ыран ?ырындау жа?ынан шы?ып тасты? басына барып отырды да жерде тулап жат?ан жыланнан к?зін алмай ?атты да ?алды. Шы??ысхан тобынан да сескенбеді. ?з денесін ?зі тау?а да, тас?а да ?рып тулап жат?ан жылан ?рі-беріден кейін ?лсіреуге айналды. ?ыран ?лі ?оз?ал?ан жо?. Жылан ?рім-?рім бол?ан денесін, а?ыр?ы рет бір м?рте жиырды да кенет жазыла бастады. Тас басында тапжылмай отыр?ан ?ыран осы с?тте ?уана ша?? етті. Кереге ?анаттарын жайып жіберіп к?кке ?арай талпынды, біра? т?бінен опырыл?ан бір ?анаты екінші рет ?а?уына жарамай ол т?мен ?арай жантая ??лап, жа?а ?ана ?зі к?терілген жартасты? с?йір ?шына кеп кеудесімен ?рды да, шал?асынан т?сті. Екінші рет к?терілуге жарамады. А?ыр?ы рет ?антала?ан к?здерімен к?к аспан?а ?арады да, бір-екі рет сау ?анатымен дірілдей жерді со?ып, тына ?алды. Шы??ыс тобы шы? етегіне таяды. ?ыран бір ая?ыны? тырна?ымен жыланны? ?ос к?зін ойып т?сіріп, екінші ая?ыны? тырна?тарымен ке?сірігін ет-метімен ж?лып алыпты. Жылан ?лсіреп барып жан тапсырыпты. Біра? б? да ?з есесін жібермепті, алып денесімен орап ?ыранны? бір ?анатын топшысынан сындырыпты…
Жыланны? ?лгенін к?ргенде ша?? етіп ?уана шы??ан ?ыран даусы ?лі ??ла?ында т?р?ан Шы??ысхан:
— Мына ?ыранны? арманы жо?, — деді. — Ол ал?аш?ы жолы ?зіні? ?айратты кезінде тайталас?ан жауын алысып же?ді. Б? жолы ?зі ?лсе де балапандарын ажалдан ??т?арып ?лді. Мына ажда?аны? балалары ?сіп, ?шін ал?анша, анау шы? басында?ы ?яда?ы балапандар да ?ыран болады. Оларды? ?з тартыс- тары басталады. Ал ?арт ?ыран ?з борышын ат?арып ажал тапты. ?зі барда ?рпа?ына ?ауіп тудырар жауын ??ртып кетті. Осылай ажал тап?ан а?иы? а?ыр?ы рет к?к аспан?а ?анат жайып, ?лер алдында ?уана ша?? етті. Сендер де осы ?ырандай болы?дар. Ажал са?аты келгенше мон?олды? ?лы та?ына ?ауіп-?атер ту?ызатын жаулары?ды ??рта бері?дер. С?йтсе?дер б?л жал?аннан ?лгі ?ырандай армансыз ?тесі?дер, — деп с?зін бітірген.
Осы а?ыз ?азір ?біл?айырды? ??ла?ында шы?ылдап т?р. Оны? ойынша д?ние-жал?ан ма?ызы ар?ы бабасы Шы??ысхан ?сиетіндей ?рпа?тарыны? м??гі ??лпыра беруінде. «Ерте ме, кеш пе, б?рібір ажалдан ??тыла алмайсы?, ал сені? аты?ны? ?за? не ?ыс?а т?руы тек ?рпа?тары?ны? ?мірімен байланысты. Сол ?рпа?тары?ны? ?мірін ?зарту?а сен ?з борышы?ды, ?лгі ?ырандай, ?теп кетуге міндеттісі?. Аурусы? ба, ауру емессі? бе, егер сені? алтын та?ы?а ие болар немере-ш?берелері?е Мо?олстан, Самар?анттардан ?ауіп туар болса сол ?ауіпті сен к?зі?ні? тірісінде ??ртып кет! И?, солай»…
Хан сарайына кірісімен-а?, ?біл?айырды? ?алай ой?а шомып кеткенін ?обыланды айтпай-а? білді. Амал жо?, ?н-т?нсіз ?за? к?туге тура келді. Жасы егде тарта баста?анмен де ол ?лі ?ызба, шыдамсыз мінезінен айырыла ?ойма?ан-ды.
— Хан ием, — деді ызбарлы жуан даусын шамасынша а?ырын шы?арып. Терезеге ?арап т?р?ан ?біл?айыр селк етіп жалт б?рылды. Да?дылан?ан о? ?олы болат ?анжарыны? алтын сабына барып та ?алды.
— Мен сізді? ?асы?ыз емеспін…
«И?, и?, б?л мені? ?асым емес. А?жолды? ?асы…» ?біл?айыр лып етпе сезімін батырына о?ай а??артып ал?анына жаман ?кінді… «Осыншама ж?ртты ?зіме ?аратсам да, осылай болмашы бірдемелерден елегізіп ?аламын. Шіркін жаны ??р?ыр неткен т?тті еді?…»
— Жай ма, батырым?
— Жай емес, хан ием, бая?ы бір А?жол би жайы да… ?обыланды мен А?жол жанжалы е? алдыменен ?біл?айыр хан?а ?айсымыз ы?палымызды к?бірек ж?ргіземіз деген ба?таласты?тан бастал?ан. И?, ?р?айсысы ?зін Яссауи мешітіні? к?мбезіндей зор санайтын екі руды? екі батыры жанжалдасса, оны? артында т?р?ан екі ру ел де ?ыр?и-?аба? болады. Араларына ?ылау т?седі. М?ндай жанжалдар тек хандарды? м?дделерінен шы?уы керек-ті…
?біл?айыр А?жол мен ?обыланды арасын астыртын шо? тастап шиеленістіре т?скен. Біра? б?дан екі батырды? ?шпенділігі екі руды? ?шпенділігіне айнала ?оймады. Демек, ?обыланды мен А?жол ?шпенділігі к?ннен к?нге ?рши бергенмен де, жеке басты? ?шпенділігінен аса алмады. Б?рын м?ндай батырлар таласы бірден ойран-асыр рулар таласына айналып кететін-ді, б? жолы ондай ?рт шы?пады. Тіпті айтыс, б?йге таластары да екі топты? уа?ытша ?ызбалан?аны болмаса, кектесіп, ?ан т?гісер к?йге жетпей ?ойды. Б?ны? себебі Ар?ын, ?ыпша?ты? басын ?осып, ?зіме ?арсы сал?ылары келіп ж?рген Ж?нібек пен Керей с?лтандарда-ау деп жорамалдады хан. Ал шын себебі бас?а еді. Ке? байта? далада бар к?н к?рісі мал ба?у ?ана бол?ан ?аза? рулары бірігіп, бір же?нен ?ол, бір жа?адан бас шы?аруды? ?те ?ажет екенін ??а баста?ан. Жеріні? шал?айлы?ы да, сол жерді? шал?ай болуын тілеп отыр?ан мал шаруашылы?ы да, бірлесіп бір жерде отыру?а м?мкіндік бермейтіні рас. Біра? ?аза? руларыны? т?сіне баста?ан та?ы бір жа?дайы бар. Ол жа?дай бастары ?осылма?анды?тан к?рінгенні? же?іл олжасына айналып кете беруі еді. Осыдан барып бытыра?ан ?аза? Жошы ?лдарынан да, А?са? Темір ?осындарынан да же?ілген. Шап?ыншылы? заманда та?ы б?тен жа?тан келген бір бас?ыншыны? жеміне айналып кетпес ?шін, б?кіл ?аза? рулары бір жерде бас ?оспа?анмен де, ?дет-??рпы, жайлау-?ыстауына ?арай ода?тас ж?рт болу керек екенін ???ан. Оларда енді ?ш ж?зге б?лініп ?ауымдасса? ?айтер еді деген ?міт ту?ан. ?ш ж?з деп ат?а б?лінбегенмен де ?ш сап?а ы??айланып бастарын біріктіруге кіріскен. Д?л осы кезде Ар?ада к?шіп ж?рген Ар?ын мен ?ыпша? арасында да осындай ода?ты? лебі сезіліп ?ал?ан. Б?ны ж?н к?рген осы екі руды? ата?ты биі, а?ылг?й а?са?алдары ?обыланды мен А?жол арасында?ы кикілжі?ді рулар жанжалын ?ршітпеуге тырыс?ан. Халы? т?р?ысынан д?ст?рге айнал?ан, ?ркім ?з байлы?ын, ерлігін, шешендігін д?ріптейтін айтыстар?а ?атынас?анмен де, б?л бірігуді? абзал екенін Асан ?ай?ы, ?азту?ан, ?отан секілді б?кіл ?аза? ?ауымы арда?та?ан жыршылар да ?олда?ан. Сол себептен екі батырды? дауы ?з араларыны? дауынан аспай ?ала берген.
Ал осы дауды т?бі Ж?нібек пен Керейді? дауына аударсам деген ?біл?айыр ?лі де болса ?обыланды мен А?жолды? арасын о?та-текте б?лдіріп отыратын.
— А?жол жайында дейсі? бе? Оны? жайын ма?ан несіне айтасы?, — деді хан баяу с?йлеп.
?обыланды мен А?жолды? арасында?ы ?шпенділікті? ?зі білетін жайдан б?тен, біріне-бірі кешпес жау боларлы?тай та?ы да бір сырды? барын ?біл?айыр білмейтін. Сонды?тан екі батырды? арасын тек ?з т?р?ысынан ?ршіте т?скен. Т?бін к?тіп, ?з басына тиер ?сек-ая? с?здерге де шыда?ан.
— Батыр Саянды А?жол ?ашырып отыр ?ой.
— Білемін…
— Білсе?із… Кін?сі ?олы?ызда т?р?анда…
?біл?айыр а?ырын к?лімсірегендей болды.
— ?йтуге болмайды. А?жол жа?та?ыларды? к?ші мол…
?обыланды кенет ашулана ?алды.
— ?андай к?ш?! ?н мен с?з ба??ан Ар?ынны? к?п жігітін айтасыз ба? Р??сат еті?із, он сойылмен А?жол биді? аулын тал т?сте шауып берейін.
— А?жол биді? аулы Ж?нібек пен Керей с?лтанны? ордаларымен ?отандас отыр?ан жо? па? А?жолды шауып жат?анда олар ?ндемей ?алар ма?
?обыланды б?рын?ысынан бетер к?ре?деніп:
— ?ндемей ?алмаса та?ы мейлі! Онда мен оларды А?жолмен бірге шабамын.
Хан т?нжырап кетті. «Жо?, жо?, ?йткізуге болмайды. Б?гін ?ара халы? с?лтандарды? ауылын шауып да?дыланса, ерте? ханны? Ордасына да лап беруден тайынбайды. ?арды? басын ?ар алар, ханны? басын хан алар. ?ара халы?ты бас?арудан ту?ан таласымызды Шы??ыс ?рпа?ы ?зіміз шешуіміз керек. Мейлі бірімізді біріміз ?ан жоса етсек, о да бізді? ?ана шаруамыз. Ал с?лтандар та?дырын б?гін ?ара халы??а шешкізсек, да?ды ал?ан бассыз кеткен но?ай тобыр ерте? ереуілдеп Орда та?дырын ?зі сойылымен шешеді. И?, сонда ?обыланды?а ?андай жауап беру керек? ?йтсе де, оны? елу батпан[30] шо?парын сілтетіп ?ал?ан ж?н-а?».
— А?жол батырды? к?зі жойылса, Ж?нібек пен Керей е? жанашыр адамынан айрылады.
— Олай болса, тек А?жол биді? жал?ыз ?зін жою?а р??сат еті?із, хан ием!
— Бір адамды ?лтіру ?шін, он адам боп ауылды шабуды? ?ажеті бар ма? ?лде жекпе-жекке к?ші? жетпей ме?
Б?л с?з ?обыланды батырды? намысына тиді, біра? ол хан алдында т?р?анын ?мытпай, ?инала жауап ?айырды.
— Жекпе-жекке А?жол би шы?паса ?айтемін, хан ием?..
— Онда… Жекпе-жек ж?з кездесер жолын торлау керек.
?обыландыны? онсыз да к?ре? беті енді тіпті к?ре?деніп кетті. Хан с?зін ол д?рыс т?сінді. «А?жолды
