с?йлеп.
— Жа?сы, кірсін, — деді ?біл?айыр, ?ре т?регелген иттердей ?зіне тарпа бас сал?ан ?алы? ойды ?уа беріп.
И?, хан ойланатын іс ?азір мол еді. «?з ?кесі ?лы?бекті ?лтіріп, Самар?ант ?мірі бол?ан ?бду?ли-Латиф мырзадан кейінгі ?міршісі А?са? Темірді? екінші баласы Шахрух мырза ?зіні? ?біл?айыр хан?а ба?ынышты екеніне ?арай, ?ндістан мен Ирак?а жоры??а шы?ыпты. Б?л ?ай саясаты? ?ндістан мен Иракты ?зіне ?аратса к?шейемін дегені ме? И?, солай болар. Шахрух мырза к?шейсе е? алдымен ?біл?айырды? ??ры?ын ?зуге тырысады. Жо?, ол болмас. Шахрух мырзаны біржолата ??рту ?шін Самар?ант билігін ?з ?лдарымны? біреуіне беру керек. Шахрухты? басын жоятын мезгіл жетті. Мо?олстанны? да ?азір ?рісі ке?іп алды… Исан Б??ы хан Ж?нібек пен Керей с?лтандар?а к??ілдес. Бізбен кере?ар. Б?л ханды да ж?нге салар бір ?айы? ??ры? керек-а?! Т?бі Мо?олстанмен бір ай?асуым к?міл. М?мкін ?азір ай?ас?ан ж?н бе? Б?кіл Д?шті ?ыпша?, Хорезм, Мо?олстанны? солт?стік-шы?ыс жа?ыны? ?жепт?уір жері ?олымда т?р?анда, ала ауыз Жа?атай ?рпа?тарына к?шім жетуі ?ажап іс емес. Біра? сондай байта? елге жоры??а аттану?а денсаушылы?ым к?тере алар ма екен? А?са? Темір Мауреннахр?а бабаларын Кавказдан ??л етіп айдап ?келген, ?азір ?рпа?тары м?сылман болып кеткен, ата?ты балгер-д?руіш ?бдіраза? Нахичевани кешке «хан ием, буындары?ыз?а т?з ?ялай бастапты. Сары ауру?а шалды?ып кетер ?аупі бар. Бір-екі жыл жоры?ты ?оя т?рып, Мауреннахр?а барып, ысты? б?ла? суларымен емделгені?із ж?н болар» деді ?ой. Б?л а?ылды еске алмас?а бола ма? Жаулап ал?ан б?кіл ?лемнен т?бі са?ан тиері екі ??лаш ?ара жер ?ана ?ой, д?ние ж?зін билеймін деп жанталаса беруді? ?андай ?ызы?ы бар? Ханны? б?л ?лімнен ?оры??аны емес. Адамны? ?зіне тимей кетпейтін бір ?лесі бар. Ол ба?ыт та емес, тек ?лім! ?біл?айыр б?ны жа?сы біледі, енді ?з ойына ?зі к?лді. «Д?ние шіркін ?андай т?тті! Оны? ?лімнен к?штілігіні? ?зі сонда ?ой, ?ара жерге кіргені?ше сол ?шін алысып ?тесі?! ?рім-б?та?ым деп алысасы?» кенет есіне Шы??ысханны? ескі ?сиеті т?сті. Шы??ысханны? жер-жи?ан?а аты жа?а тарап, ?ыры?тан асып бара жат?ан кезі екен, жанында бір топ нояны бар а? аулап келе жатыпты. Кенет жас ноян С?бітай ба?адур: «Та?сыр хан, ?ара?ызшы!» деп о? жа?тарында?ы биік жартасты? етегін к?рсетіпті. Биік ??з, етегі ?алы? к?гал ш?п, ортасында селдір ??ра?ты б?рала сылдырап а??ан к?міс б?ла?. Осы б?ла?тан су ішіп бір топ киік т?р. Жел ?арсы жа?тан бол?анды?тан киіктер Шы??ысхан тобыны? сыбдырын естір емес. Ханны? о? жа?ында келе жат?ан ноян иы?ынан сада?ын ж?лып алып, киікті? шеткі мар?а ?ош?арын іліп т?спекші болып, к?здей бастады. Біра? Шы??ысхан «т?ра т?р!» деп ?олын к?теріп, сада?ын тарт?ызбай ?ойды. Ханны? ?ыра?ы к?зі д?л осы с?тте бас?а бір кереметті шалып ?ал?ан. Ол алды??ы жа?ына ентелей ?арады. С?йткенше бол?ан жо?, нояндар киіктерді? ар жа?ында?ы к?лден шы?ып, шы? т?бімен ?рмелей келе жат?ан ?зынды?ы бес ??лаштай ?ара ш?бар жыланды к?рді. ?лгі ноян енді сада?ын киіктерге ?арай а?ырын жылжи тая?ан ?п жы- лан?а к?здей бастап еді, Шы??ысхан ?олын к?теріп та?ы ат?ызбай ?ойды. Киіктер ?здеріне жа?ын ?ал?ан ажалды сезді ме, кенет ??ла?тарын едірейтіп жан- жа?тарына еле?дей ?арады да, айда?арды к?ріп ата ж?нелді. Біра? олар тым кеш ?имылдады, ?п жылан ла?тыр?ан б?йендей кенет жуан ш?бар денесін сопа? еткізіп бір ыт?ытты. Сол с?тте шеткі жас киік «ба?» ете ?алды. Жыланны? орала т?скен балуан денесіні? бір сы?уынан киік ?алмады. Екінші рет ба?ыру?а да жарамады, жас с?йегі сытыр-сытыр сынып, заматта жан берді. Енді жылан жазыл?ан ар?андай бес ??лаш денесін созып жіберді де арандай аузын ашып, киікті ж?тпа? болып ы??айлана берді. Жа?а?ы ноян ?шінші рет сада?ын кезенді. Шы??ысхан б? жолы да оны то?татты. Жылан киікті? бас жа?ынан шы?ып енді ж?та берем деген кезде, кенет «ша??» еткен дауыс шы?ты. ?айдан келгені белгісіз, кереге ?анат а? иы? ?ыран к?ктен т?скен тастай жар? етіп айда?арды? ?стіне ??лады. Екі алып алай-т?лей ж?лысты да ?алды. ?айсысыны? ?ыран, ?айсысыны? жылан екенін білу ?иын, бірі ?ара ш?бар, бірі тар?ыл ж?нді тауды? а? иы?ы. Тек бірін-бірі ??ша?тай ж?л?ылас?ан, жанта- лас?ан, жартас етегінде шыр-к?белек айналып домала?ан, буда?тал?ан т?йін ?ана к?рінеді. К?ктен т?скен ?ыран, сір?, ?анжардай тырна?тарын жыланны? е? жанды жерлерінен сал?ан болуы керек, анау оны ?анша орап алып сы?ып ??ртам десе де болмады. С?т пісердей алыс?аннан кейін айда?ар иірілген денесін дірілдей созып, кенет сыл? етіп ??лап т?сті. Б?ркіт айда?арды? шу дегеннен-а? бір ая?ымен к?к желкесінен ап, екінші ая?ын омырт?а т?сынан сап, артына ?айырып ?лтіргенін нояндар енді к?рді. Адамны? басы мен ая?ын ?стап артына ?айырып, омырт?асын сындырып ?лтіретін на?ыз Шы??ыс жанал?ышы дерсі?! ?ыран жыланны? басын денесіне дарытпапты. Ананы? тек иреле?деген б?ксе жа?ы ?ана ?ыран?а жабыса беріпті. ?анжардай ?ткір сояу тырна?тар ?ойсын ба, к?к желкеден т?сіп, тама?ына дейін б?ріп, айда?арды ?рі т?ншы?тырып, ?рі ар?а с?йегін к?йретіп жіберіпті.
А? иы? айда?арды ?лтіргеннен кейін, нояндар енді оны жас ба?лан киікті? етімен тояттанар деп ойлады. Жо?, олай болмады. Б?ркіт киік етіне к?з де салмады. ?лі жаны шы?ып бітпей, а?ырын ?ана діріл ?а?ып жат?ан ?п жыланны? денесіне ?анжардай сояу тырна?тарын салып жіберіп, ?п-с?тте к?лпаршасын шы?арды да б?лшектенген етімен ?ома?айлана тояттана бастады. ?бден тойып ал?аннан кейін ?ана барып, анандай жерде жат?ан киікті к?теріп алды да кереге ?анаттарын жая, шаттана шы? басында?ы ?ясына ?арай шыр?ай ж?нелді.
?п жыланны? бес ??лаш ?зынды??а жетуі ?шін е? аз дегенде ж?з жыл ?мір с?руі керек екенін білетін бір нояны Шы??ысханнан:
— ?лы хан, ?лгі ?ыран жас ба?лан киікті? етімен емес, к?рі ?п жыланны? сі?ір етімен неге тояттанады? Сол жас ба?лан еті ?шін ?зі ?п жылан?а т?скен жо? па еді? — деп с?рады.
Сонда Шы??ысхан:
— Досы?нан ?асы?ны? еті т?тті. Ал ?асы?нан ?зі?мен алыс?ан жауы?ны? еті т?тті, — депті.
??гіме б?нымен бітпеген. Шы??ысхан ?артайып келе жат?ан кезінде та?ы да а??а шы?ады. Бая?ы ?здері к?рген шы?ны? жанынан ?тіп бара жат?андарында ?азір егде тартып ?ал?ан С?бітай ба?адур та?ы да:
— ?лы хан, ?ара?ызшы! — деп шы? жа?ты к?рсетеді.
Нояндар жалт б?рылады. Бір жа?ын пыша?пен кескендей бая?ы ?ап-?ара биік ??з… Осы ??зды? т?сынан ?зынды?ы ?ш ??лаштай ?ара ш?бар ?п жылан жо?ары ?рмелеп бара жатыр. Жартасты? орта шеніне таяп ?ал?ан. ?ыра?ы к?здер к?ріп т?р, жартас т?стес ш?бар жылан жо?ары ?арай а?ырын ?оз?алады. ??лар болса ?зіні? де тамты?ы ?алар емес. Б?ны осыншама ?ауіпке салар ?андай к?ш? К?ш — біреу. Ол ата кегі, мынау ш?бар ажда?а бая?ы ?ыран ?лтірген ажда?аны? ?рпа?ы екені с?зсіз. Сонда?ы жартас, сонда?ы ?я, атадан ?кеге, ?кеден бала?а ?ал?ан ?шпенділік. ?р жылжы?аны ажал, осынау ?ауіпті сапар?а б?л жас ажда?аны да аттандыр?ан сол ежелгі ?штік. Нояндар шы? басына ?арады. Ернеуіндегі ?уыс?а жабыстыра сал?ан ?ыран ?ясы. Жаз ортасы, ?ыран балапандарыны? ?анаттанып ?шып кете ?ойма?ан кезі. ?здеріне жылжып келе жат?ан ажалды сезгендіктен бе, оларды? ?рейлене шы??ан ша?- ?ылы еміс-еміс естіледі. Нояндар жылан сырын енді т?сінді. Мынау ?п жылан ата кегін енді ?арт ?ыранны? балапандарынан алма?!
Шы??ысханны? о? жа?ында?ы, ?азір ?арта? тарт?ан бая?ы мерген бас ноян сада?ын ?олына та?ы алды. Шы??ысхан осыдан жиырма бес жыл ?ткен ?детіне сай оны та?ы то?татты.
Жас жылан, келе жат?анымды к?ріп балапандарды? к?ні б?рын з?ресі ?шып ?лсін дегендей асы?пай жылжиды. ?я?а міне, ?ш ??лаш жер ?алды. Та?ы да жылан ?рмелей т?сті, енді екі ??лаштай ?ана єалды. Жылан енді бір ?рмелесе ?я?а да жетеді. ?арт ?ыранны? балапандарыны? жас ?анын ішіп, ол ата кегін ?айтарады. Жылан енді а?ыр?ы рет ?рмелеп ?я аузына да жетті. ?ыран балапандарыны? шырылда?ан дауыстары енді аны? шы?ты. Мерген ноян та?ы да сада?ын ?олына алды, Шы??ысхан та?ы да то?татты. Жыланны? басы ?ыран ?ясы салын?ан ?уыс?а кіре берді. Д?л осы кезде кереге ?анаттары суылдап ?ыран да жетті. Б?л с?зсіз бая?ы ?ыран. Біра? ?анат серпісі бая?ыдай дауыл т?р?ызар екпінді емес, ?артай?ан… ?йтсе де жаратылысынан жас?ануды білмеген жау ж?рек ?ыран, ?артайдым, алысар ?уатым жо? деп жас жыланнан сескеніп шегінген жо?, алыс жолдан талып келген ?анатын е? а?ыр?ы рет п?рменінше сілтеп, жартасты? д?л т?бесінен бауырлай т?сіп, бір ая?ымен жыланны? ??йры?ынан іліп т?мен ?арай ла?тыр?ан тасша ??лады. Жыланны? басы сопа? етіп шы?ып, ш?бар денесі бір мезет жазыла к?рінді де, ?п-с?тте ?айтадан жиырылды. Енді оны? ла?а балы? басындай жалпа? басы жо?ары ?арай к?теріле берді. Біра? жылан басы ?ыран денесіне тиіп ?лгермеді. Сын ай?аста т?жірибе ал?ан ?арт ?ыранны? бос ая?ыны? м??ала баста?ан, біра? ?лі де сояудай тарби?ан тырна?тары жыланны? тасырай?ан ?ос к?зіне барып ?адалды. Екі алып осылай ай?ас?ан ?алпында жерге келіп ??лады. Та?ы да бая?ы жан аяспас ж?лыс, орала ж?марлан?ан денелер. Жасты? аты жас, б?л жолы ?п жылан ?ыранды ортан белінен орап ал?ан-ды. К?ші ?айт?ан ?ыранны? м??ал?ан тырна?тары ажда?аны? ??йры? жа?ын босатып жіберді. Б? жолы алыс ?за??а созыл?ан жо?. ?ыран бір мезетте жылан ??ша?ынан босап шы?а берді. Ол енді бір ?анатымен жерді сабалай, ілби шоршып жанында?ы кісі бойлы жартас?а шы?ты. Б?л кезде ?ыранды ?оя берген ?п жылан ??йры?ымен жер
