?ліктен аударып кереге т?сына ?арады. ?лікті? бас жа?ында керегеде ілулі, ?лер к?ні кимеген, А?жолды? болат сауыты мен іші ?алы? кигізбен ?діптенген кіші-гірім ?ара ?азандай к?к ??рыш дулы?асы ілінген. Кеуде т?сына биді? той-думан?а деген ?ара камшат ішігі мен ?ай?ы бас саптама ?ргеніш етігі. Ая? жа?ында ?лер к?ні та?ы ?йде ?ал?ан батпан ?ара шо?пары мен биді? ?зінен бас?а тірі жан алмайтын ?айы? сада?ы. «Осы заттары сол к?ні А?жол бимен бірге болса, ?обыланды батыр б?ны ?лтіре алмас еді» деп ескертіп ?лік басына ?дейі ?ой?андай.
Жырау сыбырлай зарлайды:
«?ара ?ыпша? ?обыландыда не? бар еді, ??лыным!
Сексен асып тая?анда то?сан?а.
Т?ра алмастай ?зілді ме ж?лыны?!
Адас?анын жол?а салды? б?л но?айлы ?лыны?!
А??ан б?ла?, жан?ан шыра? жал?ыз к?нде ??рыды?,
?ара ?ыпша? ?обыландыда не? бар еді, ??лыным!»
Жал?ыз ?лынан айрыл?ан ?арт жырау ?за? сарнады. Біресе ?зі то?тап, к?рі ?обызын а?ыратты. ?лден уа?ытта ?арт жырау «А?» ?рып ?зер то?тады.
Сол уа?ытта барып сыбыз?ыдан шы??ан, ??ла??а жа?ымды ?о?ыр к?йдей ?о?ыр?ай дауыспен ?бдіраза? Нахичевани-д?руіш ??ран о?и ж?нелді. Аятын б? да ?за? о?ыды.
??ран о?ылып біткеннен кейін, ?біл?айыр тал?амды с?збен к??іл айтты.
Хан с?зі бітісімен, ?ыпша?ты? с?бе биіні? бірі, топ жар?ан шешен ??ба би:
— ?ара бетпін, а?айын, — деді. — Ат ?стінде аяулы ?лы?ды ?лтіріп, елге ?арар емес, жерге ?арар жайым бар. Кессе? бас, алса? жан мінекей, ??нын беруге дайынмын. ??н алын?анмен Дайыр?ожа би ?айтып келер ме? — деді Керей к?рсініп.
— Арда?тымызды а? орап ?оялы?, с?з сосын болсын! — деді байсалды дауыспен Ж?нібек.
?біл?айыр хан б?ларды? ?нінен бір ауыр зіл сезді.
Осымен хан тобы ?аралы ордадан шы?ты. Орда-Базар?а ?айтып келе жатып, ?біл?айыр екі жа?дайды есіне алды. Бірі — ?ара ?ыпша? ?обыланды А?жол биді ?лтірсе де, оны? ?адірін ??рта алмауы еді. Б?л жазы?сыз ажал А?жол биді? атын тірідегісінен де ?л?айта т?скендей. Кейде тарих адам атымен осылай ойнайды. Тірісінде жо? да??ты ?лгеннен кейін береді. А?жол би де осындай да???а ие бола баста?ан-ды. ?ара ?ыпша? ?обыланды биді? басын ал?анмен, оны? ?рпа?тар?а кететін да??ын жоя алма?ан. ?біл?айыр хан б?ны аны? т?сінді. Екіншісі — осы А?жол биді? ?лімі ?зі ойла?андай Ж?нібек пен Керейді ??ртатын жол болмай шы?ты. Хан ?з ?атесін ?зі мойындады, б?л ?лімні? ая?ы ?лкен насыр?а, ел б?лінер дау-жанжал?а шабатынына шек келтірмеді. Хан м?ны есіне ?стау?а тиісті екенін мы?тап т?йді.
А?жол биді? жетісін бергеннен кейін Ж?нібек пен Керей ?аза? руларыны? сойыл ?стар жігіттерін, Орда-Базар сыртына сап?а т?р?ызып ?ойып, хан сарайына келді. ?азалы еріні? ??нын с?рады. ?біл?айыр: «?ыпша?ты? ?ш жігітіні? басын ал, бір биді? жо?тауы осы ?ш адамны? ?анымен бітсін» деді.
Жайшылы?та а? жар?ын Ж?нібек ?ара??ы т?ндей т?нере:
— Бізге жазы?сыз жандарды? ?аны керек емес. Жазы?ты ?обыландыны? басы керек, — деді.
Хан к?нбеді. Б?л ай?ас тек ?обыландыны? басымен тынбайтынын білетін-ді. ?обыландыдан айрылса бар ?ыпша?тан м?лдем ?ол ?зетінін есепке алды. Сонды?тан «жо?, ?обыландыны бермеймін» деді.
Ж?нібек пен Керей орындарынан т?регелді.
— Олай болса, біз кеттік, — деді ?ос с?лтан.
Б?лар келместен б?рын ?біл?айыр хан сарайыны? м?нарасынан Ке?гірді бойлай, Орда-Базарды? к?нгей бетінде ??мырс?адай ?апта?ан ?скерді к?рген Ж?нібек пен Керей ?оштаспай, ?ктемдей адымдап есікке таян?анда «?ста?дар мыналарды!» дей алмады н?керлеріне. Жер ш??ы?ан ?алпымен ?н-т?нсіз ?ала берді.
К?н бата Ар?ын, Тара?ты, Керей, Найман, ?о?ырат, Уа? руларыны? біраз ауылы Ж?нібек пен Керейге еріп, Мо?олстан?а ?арай к?терілді.
?алы? ?скері ?ор?а?ан ?аза? рулары т?ні бойы к?шті.
Та? атып, к?н шы??анда кешегі а?ша?ала ?алы? ел сы?сып отыр?ан шал?ын ш?пті жазы? даланы? біраз жері ??лазып бос ?ал?анын Орда-Базар хал?ы тегіс к?рді. Осылай боларын білген ?біл?айыр, хан сарайынан шы?пай жатып алды.
?ыпша? батыры ?обыланды да хан ордасыны? ?асында ?ала алмады. ?ыпша?ты? ?арама?ында?ы бес мы? ?йін ертіп, Тор?ай бойына кетуге бел буды. ?айсар батырды? б?лай к?шуіне бір жа?дай ?лкен себеп болды. Ж?нібек пен Керейге еріп ?аза? рулары Мо?олстан жеріне к?терілуден ?ш к?н б?рын, ?аза?ты? сол кездегі арда?ты санайтын бір топ батыры мен билері ?обыланды батырды? аулына келген. Б?лар келсе ?обыланды он екі ?анат а? ордасыны? ішінде б?к т?сіп теріс ?арап жатыр екен. Сары ?арын болып ?ал?ан б?йбішесі: «?йге ?адірлі кісілер келді, т?рсайшы, батырым», — десе де ?обыланды т?рмады. «Ах» ?рып, ?зге ж?рт білмейтін, тек ?зіне ?ана аян жан азабына ?ртеніп жата берді.
Сонда батырларды бастап келген Ар?ын би:
— Уа, жар?ыным, ?біл?айыр?а ерді? — жол бермеді?, ?лымды ?лтірді? — ??н бермеді?. Бар жынымызды ?осса? бізді? де бір ?обыландылы? ба?сылы?ымыз бар. Ел ?амын ойлап келіп отырмыз. Келін- кепшігіне ?кпелеген ?ариядай, теріс айналып, то??айып жатып ал?аны? не ?ыл?аны?? Т?р, с?йлеселік! — деген даусын к?теріп.
Ар?ын биді? ?ктем с?йлеуінен, б?л келгендер, ел аузында?ы ?зімен ?зе?гілес батырлар екенін біліп, ?обыланды басын к?теріп, с?лем беріп, т?регеліп отыр?ан.
Сыртта?ы жалшыларына ?она?тар?а арнап ту бие сойдыр?ан Тор?ынай б?йбішесі ?йге кіріп, бес тайды? терісінен тіккен сабаны ?ара піспекпен к?рпілдете пісіп, тегенедей-тегенедей а?аш ая?тар?а ?ымыз ??я баста?ан.
?за? ж?ріп ш?лдеп ?ал?ан Ар?ын сапты ая?ты орталай бір сіміріп ал?ан да, с?зіне кіріскен.
— К?нбатысында Еділді, к?ншы?ысында Орхон, Ертісті, солт?стігінде Тобыл, Есілді, о?т?стігінде сонау ?ытай Шым ?абыр?асына дейін жалпа? даланы ежелден ен жайла?ан ел едік. К?не заманнан тіліміз де, ойымыз да, шаруашылы?ымыз, салтымыз да бір еді. ?ыпша?, Алшын батысымды, Найман, Керей шы?ысымды, ?йсін, Дулат, ?о?ырат о?т?стігімді ?ор?ап келді?. Атам заманнан орталары¦да мен бар едім. Сендерден к?ші асып, жер ортама жау жеткенде, аянып ?ал?ан кезім жо?. ?андай ?кпе? бар, а?айын? Ерлігім кімнен кем еді? Долдан?ан те?ізге желкен ?айы? не істей алады, х?ну?а да ?арсы шаптым, ?ытай?а да ?арсы шы?тым, біра? к?шім жетпеді. А?айын деп Керей, Найман, ?о?ырат жеріне ы?ыстым. ?оныс берді б?л а?айын. Ар?ын деп ?зеніне ат ?ойдым. Со??ан ??йындай боп жерімді, елімді талап х?ну ?тті батыс?а. Ата ?онысыма ?айта келдім. ?айтадан Ар?ынаты тауына ?азы? ?а?тым. Жауласар еліммен шекаралас ?ыпша?, Керей, Найман, Алшын, ?йсін, Дулат, Жалайыр, сендер болды?дар. Орта?да к?з ойма?тай мен ?алдым. Сонау бір ар?ы заманда хан к?теріп ел болмаса? та, к?шкен жерімізді жаудан са?тады?дар, ??рымады?. Ал б?гін не бол?алы т?рмыз? Ойлады? ба осыны, а?айын, ?зара? Ойламаса? ойлайы?, — ?обыланды с?йлемек боп тама?ын ?ырынып ы??айлана беріп еді, Ар?ын би оны то?татып тастады. — Ша?ыра? ?зі?дікі, кезегі? келер, айтарсы?. Алдыменен а?айынны? с?зін ??ып ал. С?йле ?ара?ожа батыр! — деді жолы ?лкен болма?анмен осы отыр?андарды? жасы ?лкені Керей ?ара?ожа батыр?а с?з тастап.
— Д?рыс айтты Ар?ын би, — деді, ел арасында «бес ??лаш» деп аталатын е?гезердей, ?ош?ыл ??ді ?ара?ожа батыр, — анадан ер болып жал?ыз ?ыпша? ту?ан жо?, батырлы??а, ерлікке б?ріміз де орта?пыз. Ежелден бізді? ?онысымыз Орхон, Онон ?зендеріні? бойы мен ?арт Алтай, Тарба?атай таулары екені б?рі?е аян. Ар?ы аталарымыз к?пір дінінде болыпты деседі. О заманда ?аза? ?андай дін ?ста?анын кім білген. М?мкін к?пір де бол?ан шы?ар. Біра? Керей Керей бол?алы, Ертіске к?шіп ?он?алы ?йсін, Дулат, Ар?ын, ?ыпша?, Найман, Уа? сендермен бір шы?ысып келеді б?л Керей. Рас, ерте кезде мон?ол елімен де біз дос бол?анбыз. ?ыз алысып, ?ыз беріскенбіз. Біра? Темучин Шы??ысхан аталысымен-а?, ?зімен к?ршілес Керейді? ел болып отыр?анын к?ргісі келмеді. Татар ?ауымынан кейін, ауызды бізге салды. ?ылышынан ?ан там?ан Шы??ысханмен он жыл ай?асты?. Керейді? ардагерлері Мар?ыз Б?йры? хан, ?ожат?р хан, Уан хан — б?рі Шы??ыс ?олынан ?аза тапты. Осыншама біз не ?шін алысты?, неге арда?ты ?лдарымызды ??рбан етіп ?ан-жоса болды?? К?к Орданы? ханы ?біл?айырды? ??лы болу?а ма?
— С?йле, ?апта?ай батыр, — деді ?ара?ожадан жасы с?л кіші, Найманны? а? иы?ы ?апта?ай?а с?з беріп, Ар?ын би.
