?ткіншек жал?ан емес. ?ткіншек емес, тек ажал. Бір к?ні б? да сол опасыз д?ниемен ?оштасып, м??гі мекені ?ара жерді? ??ша?ына кіреді… ?йтсе де, тіріні? тіршілігі бар, б?л жал?анда орындай алсам деген тілегі, арманы болады. Армансыз адам ескексіз ?айы?пен те?, та?дыр — тол?ын, ?алай ?арай ?рса, солай ?арай а?ады. Ал ?біл?айыр сол тол?ынды ?з ы?палымен а?ызам деген адам.
?йтседе ?біл?айыр к?ні ?тіп ?лімге тая?ан сайын, ?зіні? ?лі к?п арманыны? ая?сыз ?алып бара жат?анына к?зі жетті. Сол армандарыны? бірі: к?зіні? тірісінде он баласын, ер жете баста?ан немерелерін, ханды?ыны? жер-жерлеріне, ша?арларына ?мір, с?лтан, дару?а етіп таратып, б?кіл ?з ханды?ын сенімді ?олдар?а тапсырып кету еді. Ал б?л тілегі ?лі б?лендей т?лектеніп жат?ан жо?, балаларыны? алды отыз?а келіп ?алса да, к?бі жоры?тар?а ?атынасып, ерлік к?рсетіп ж?рсе де, ?лі жеке ел билеп, не ел жаулап алып ?кесіні? ата?ын ?л?айта т?скен бірде-бірі жо?.
?ке бала?а сыншы, б? жа?ынан ?біл?айыр Ма??ыт руынан ал?ан б?йбішесінен ту?ан Шах-Буда?ты? балалары М?хамед-Шайбани, Махмуд-С?лтан мен Рабиу-С?лтан-Бегімнен ту?ан С?йіншік о?ыланнан зор ?мітті. Т?бі К?к Орда?а осылар ие болар деп ?атты сенеді. ?шеуі де болайын деп т?р, ??р ?ол ?стай алмайсы?, жыланны? баласы т?різді ?лден-а? ыс?ырына ?ал?ан. ?шеуіні? жастары шамалас, тек С?йіншік ?ана ана екеуінен т?рт жас ?лкен. ?тте? жас- ты?тары ?ана хан?а б?гет, ?йтпесе ауыр да, ?ыз?ылы?ты да хан істеріне ?атынастыра бастар еді, амал жо?, та?ы бір жеті-сегіз жыл к?туге тура келеді.
Асылдан асыл туады. ?сіресе на?ашысы А?са? Темір т??ымы С?йіншіктен к?п жа?сылы? к?ткен. Ба?ты-?ожа у?зірі келіп, «С?йіншік с?лтанда жасты?ына ?арамай хан ?лына керек ?асиет бар екен, айт?ан с?зді ??а ?ойды. Рабиу-С?лтан-Бегім анасы болса да, істеген к?н?сі ?шін ?лім жазасына ?иятыны даусыз» дегеннен бері б?л баласына мерейін к?бірек аудара т?сті. «Тамырында Шы??ысхан мен на?ашысы А?са? Темірді? ?аны бар екен, К?к Орда?а осы ие болуы м?мкін» деп ойлады.
Біра? кеше ?бдіраза? д?руіш келіп:
— Та?сыр хан, С?йіншік о?ылан кеселге шалды??ан, тезірек емдету керек, — деген.
— ?андай кеселге ?шырапты? — деп ?біл?айыр д?руішке сезіктене ?ара?ан.
— Б?л ауруды ?зі таппа?ан, біреу ж??тыр?ан. Он ?ш жасар баланы? м?ндай кеселге шалды?уы ?ауіпті іс. Кеше с?йлесіп к?ріп едім, есі-дерті Сайын та?ы… «Шешем мені? к?н?кар, оны таспен ш?келетіп ?лтіртем, мені ??р жа?сы к?рген болады, ал бар ойы ?кем та?ын К?шкінші а?ама алып беру» дейді.
Хан С?йіншікті? шешесін неге таспен ш?келетіп ?лтіртем деуіні? себебіні? ?айда жат?анын біле т?рса да, кенет арманы ?ке та?ы бола ?ал?анына та? ?алды…
Д?руіш: «Алтын та?ты ?лкен баласына алып бермек бол?аны ?шін, б?гін шешесін ?лтіртем десе, ерте? он ?ш жасар С?йіншік, ер жеткен к?ні «та?ы?ды ма?ан бер» деп ?зі?е бас салудан тайынбайды. Жо?, С?йіншік нау?ас, ?лі а?ыл кірмеген жасты м?ндай ауру?а біреу шалды?тырып ж?р, тезірек емдету керек», деген.
Б?л с?зден кейін хан ойланып ?ал?ан. Ба?ты-?ожа у?зірді? айтуынша екі-?ш к?нні? ішінде Рабиу- С?лтан-Бегімге хан соты болу?а тиісті. Сол сотта Ба?ты-?ожа у?зір ханымны? ?ылмысын ашып, халы? атынан ?кім шы?артпа?. Сол ?кім бойынша Рабиу-С?лтан-Бегім ж?рт к?зінше таспен ш?келеніп ?лтірілу керек. Б?л ?кімді іске асыру?а ту?ан баласы С?йіншікті? тек «д?рыс» деп басын изеуі ?ана ?ажет. Ба?ты-?ожа у?зір айтуынша С?йіншікті? б?ны істейтініне к?м?н келтіруге болмайды. Б?ндай ?анды о?и?а хан Ордасына та?сы? емес. О?ан хан ?инала ?ойма?ан-ды. Ал ?бдіраза? д?руішті? мына айтып т?р?андары бас?а бір ?ауіпті а??артады. «И?, солай. Демек, е? алдымен С?йіншік ?олымен Рабиу-С?лтан-Бегімнен ?ш алу ж?н. Ал содан кейін барып, егер мені? к?зім тірі т?р?анда ?ке та?ынан ?міткер ойы болса онда…».
Хан ойын ?бдіраза? б?ліп жіберген:
— Егер С?йіншік с?лтан ?з анасына к?н?кар деп п?ле та?атын жа?дай?а жетсе, мен араша т?сем. Ауру баланы? с?зіне сенуге болмайды. Ал оны? нау- ?ас екені даусыз.
А?ылды д?руіш б?рын анасын жанындай жа?сы к?ретін с?лтанны? кенет «мені? анам к?н?кар, ол алтын та??а К?шкінші отырсын дейді» дегенінен хан Ордасына бір суы? жылан — б?ліншілікті? бас с???анын а??ар?ан. Шы?ыс тарихында м?ндай жа?дай б?лендей та? ?аларлы? о?и?а емес. ?бдіраза? осыны ойлап, «?ылмыс?а жол берме» деп хан?а ?дейі ашы? айт?ан. Хан д?руіш ойын ???ан. Ал «сен мені? шешкен ісімді б?з?алы т?рсы?, Рабиу-С?лтан-Бегімді ?лтірту мені? б?йры?ым, жайы?а ж?р» дей алма?ан. Деуге осы бір ?ділетті с?йгіш, бір беткей адал д?рігер хан?а ?те керекті адам еді. Онсыз ?біл?айыр бір к?н ?мір с?ре алмасы даусыз.
?біл?айыр хан к?птен т?ншы?па[31] ауру болатын. Осы аурудан ??тылам деп ?арама?ында?ы талай білгіш емшілерге ?арал?ан. Тіпті Тибеттен, ?ытайдан, ?орасаннан, Мысырдан да ба?сы-балгер алдырып к?рінген. Біра? б?ларды? біріні? ?олынан ханды жазу келмеген. Дерт ?л?аю ?стіне ?л?ая т?скен. А?ырында отыздан асар-аспасында ?лсін-?лсін т?сек тартып жатып ?алатынды шы?арды. ?згені? ?мірі ?зіне шыбын ??рлы к?рінбейтін ?атігез хан, енді ?за? ?стайтын осынау к?кж?телді? бірінде т?ншы?ып ?ліп кетеді екем деп з?ресі ?алма?ан. Адам не??рлым д?режесі жо?арыла?ан сайын, со??рлым жаны т?тті бола т?седі. Бір шеті ?орасан, екінші шеті Жайы? ?зенінен асып далиып жат?ан алып ханды?ыны? т?кпір-т?кпіріне «білгір д?рігер» іздетіп ат шаптыр?ан. Осы кезде н?керлері Мерв ?аласынан ?бдіраза?ты алып келген. О?ан міне, он жылдан асып барады. ?бдіраза? келгелі к?зі ашылды. Т?ншы?тыр?ыш дерттен м?лдем жазып жібермесе де, «кенет ?ліп ?алады екенмін» деген ?ауіптен ??т?арды. Оны? ?стіне адамны? жасы ?лкейген сайын жабыса кететін дерттерден ханды к?дімгі ?шкіріп жаз?андай жазады. Денсаулы?ы жаратылысынан нашар ?біл?айыр енді ?за? жыл ?мір с?реді екенмін деп ?міттеніп ?алды. Ал ?міт ?мір серігі, енді ол кейде, к??ілі ?ош кездерде, «?бдіраза? ?лмей мен ?лмеймін» деп жымы?дауды шы?арды. Осындай бар ?мірі ?олында т?р?ан ?бдіраза?пен хан санаспас?а амалы жо?-ты. Сол себептен де ол д?руішті? аузынан ?а?пады. ?бдіраза? кеткеннен кейін Ба?ты-?ожа у?зірді ша?ыртып алып Рабиу с?луды айыптауды ?зірге то?тата т?руын б?йырды. Ол кенет С?йіншік баласыны? хан та?ына ??мар бола ?алуынан б?л арада та?ы да бір суы? ойды? сал?ыны со?а баста?анын а??ар?ан. Б?л суы? ой кімнен шы?ты? Ба?ты-?ожадан ба, бас?адан ба — хан білгісі келген.
«Жауыз ханнан ??тыл?ы? келсе, оны? жауыз баласына сені хан етем де!» дейді мон?олды? к?не ?а?идасы. Ал расына келсек ?бдіраза? Нахичеваниды? айт?аны шынды? еді.
Сонымен айлакер у?зір он ?ш жасар баланы? ішінде б?йы?ып тыныш жат?ан мансап?орлы? жыланын оятты. Ол жылан енді жас баланы? бар сезімін б?л?ан-тал?ан еткен, а?ыл-ойын арба?ан, еркін ал?ан кеселге айналдырды. Бейба? б?лдіршінні? басынан «хан болсам» деген бір ?ияли ой шы?пай ?ойды. Осылай ойла?ан сайын, к?зінде а?айын-туысына, бауырларына деген бір ?ор- ?ыныш суы? ыз?ар пайда болды. Т?рі де ?згеріп, б?рын ?аны тамып т?ратын а?шыл беті, енді жа??а ?р?андай ??п-?у боп кетті. Кеше ?ана анасыны? жанынан шы?пайтын ерке кенжесіні? кенет былай ??былуынан, кейде тіпті ?зіне ра?ымсыз ишаратпен ?арауынан шошы?ан Рабиу-С?лтан-Бегім ханым д?руіш ?бдіраза??а ?з ойын айтты. Баласына ?андай п?лені? келгенін біліп беруін ?тінді. Он жылдан астам хан сарайында ?ткен ?мірінде ?бдіраза? д?руіш м?ндай сырды? талайына ?аны? еді. С?йіншікпен ?ш-т?рт кездескеннен-а? оны? ?андай кеселге душар бол?анын ???ан. Ж?не б?л кеселді? ас?ынуына ?біл?айыр мен Ба?ты-?ожаны? да ?лесі барын т?сінген. Біра? хан?а б? жа?ынан емес, п?шайман ?арып баланы? ?асіреті жа?ынан келген. К?зін ?улы?-с?мды?пен аш?ан ?біл?айыр, б?л істе ?зіні? де ?атынасы бар екенін ?бдіраза? д?руіш а??арып ?алды ма деп сезіктенген. ?йтсе де «хан сырын білгенні? ?аны т?гілсін» дейтін ежелгі ?детке баспа?ан. ?мірінен к?рі жа?ында?ан сайын, хан жаны ?шін ?бдіраза?ты к?зіні? ?арашы?ындай са?тау?а бар. Сол себептен д?руішін «айт?аны?ны? б?рі а?ыл?а салынады» деп ?оя берген.
Б?л кеше еді. Ал б?гін ше? Б?гін ?біл?айыр кешегісінен де ?атты тол?уда отыр?ан. Батыр Саян ?аш?аннан бері ол Оспан-?ожаны зындан?а салып ?ой- ?ан. ?за? жыл?ы сенімді д?йекшісіні? та?дырын ?зі шешкен-ді. Біра? бер жа?ында ?обыланды батырды? А?жол биді ?лтіруінен ту?ан Ж?нібек пен Керейді? ел б?лген ?легі орта?а т?сіп кетіп, Оспан-?ожа ?арып ісін тіпті естен шы?ар?ан. Сол Оспан-?ожа ретін тауып, ?лкен б?йбішесі Айба?арам-С?нейден ?біл?айыр?а «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жо?. ?зім де к?п кешікпей зынданда шіріп ?лермін. Біра? ?лер алдында хан ием бірер ауыз с?зімді ты?дасын» деп ?тініш еткен.
Зындан?а ?зі салдырып ?ойса да, ?біл?айыр Оспан-?ожаны? с?зін ты?дамаймын дей алмады. ?йткені б?л кісі о?ан тым жа?ын, тым берілген адам еді.
Оспан-?ожаны? ?біл?айыр сан досты?ын, ?зіне деген ?мір-ба?и ?мыта алмас талай жа?сылы?ын к?рген. Соны? бірі Самар?антты алатын жолы бол?ан.
Оспан-?ожа т??ымымен сонау ескі заманнан Сайбан ?рпа?ына ?ызмет істеп келе жат?ан жан еді. Атасы ?білтас А?са? Темір шабуылында Барластарды? ?олына т?скен. Ежелден хан Ордасына берілген т??ымнан бол?анды?тан ?мір-Темір оны ?зіні? сарайына д?йекшілік ?ызметке ал?ан. Осы атасынан бастап
