— Мен с?зімді мына ?ара?ожа батыр то?та?ан жерден бастайын, — деді ?апта?ай батыр ?обыланды?а бір ?арап ?ойып. — Керейді же?ген Шы??ыс, ?бден тояттанып ал?ан со?, бар ?скерін бізге жапты емес пе? Ежелден дініміз де бір, тіліміз де бір, ?атар к?шіп ж?рген Керейді енді бізге айдап салды. Найман о?ай к?нді ме? ?тте? ода?тас Хорезм-шах М?хамед, Жажират тайпасыны? ханы Жамуха шешенні? опасызды?ыны? салдарынан Даян хан баста?ан Найман же?ілді. Ханны? ?зі ?ан майданда ?аза тапты. Біра? Найман б?дан кейін де мойын ?сынба?ан. Даян ханны? баласын ата?ты ??шлы? батыр Шы?- ?ысхан?а ?арсы жиырма жыл алысты. Шы??ысханны? ?йгілі ба?адурлары Жебе-ноян мен ??былайды? бізге істемегені бар ма? Тек к?ршілес ?арл??тарды? ?лсіздігінен ?ана оларды? бізге ?уаты жетті. Шы??ыс нояндары Найманны? бас к?терер бір адамын ?алдырмай ?ырды. ?лын ??л етті, ?йелін к?? етті. Біра? бостанды?ты к?ксеген Найман ?андай ауыртпалы? болса да же?гізбеді, тас?ын суда се? ?стінде ?ал?ан адамдай ?айтадан ?арманып жа?а?а шы?ты. ?аза?ты? ?зге руларымен ?осылып ел болуды ойлады. Сонау біз ?шін ?анын т?ккен, ?ырыл?ан ата- бабаны? аруа?ын сыйлап, ?з жерін, ?з елін ?ле-?лгенше ?ор?ады. Шы??ысхан ?рпа?ы ?анша ?ан??йлы бол?анымен, олар бізді емес, біз оларды же?дік. Мон?ол тілі емес, мон?ол д?ст?рі емес, ?аза? тілі, ?аза? д?ст?рі ?алды. Осыны? б?рі неліктен болды? ?аза? атын Еділ, Жайы?та, ?ыпша?, Алшын, сендер ?ор?аса?дар, Тарба?атай, Алтайда Керей, Найман біз ?ор?ады?. Бас ?осса? тірі пенде же?е алмайтын ел болды?. Біра? басымыз ?осылмады. Та?ы бізді Барлас А?са? Темір же?ді. Б?л да бірімізді бірімізге айдап салып, бірімізден со? бірімізді ба?ындырып ?ойдай ?ырды. Тарамыстай жаны сірі халы? б?дан да аман ?алды?. Аман ?алды?, біра? одан не пайда? Быт-шыт болып ?р ханны? ?олында ж?рміз. Бізге К?к Орда ?ожа, Астрахань с?лтандары да ?ожа, ?ырым мен Но?айлы хандарыны? ?арама?ында ж?рген ел де аз емес. Б?гін біз бірігіп ел болмаса?, ерте? жерімізге к?ші басым жау келсе, не ?зара б?ліншілік к?н туса, к?рінгенні? тепкісінде кетеміз. Б?гін бірігіп ?з ханды?ымызды, ?з Ордамызды т?р?ызу?а ?л-?уатымыз бар. Ал осы м?мкіншілікті пайдаланбаса?, ?аза? деген ел болудан ?аламыз. Осыны неге ойламайсы?, уа, ?ыпша? ?обыланды?
— С?йле, Жалайыр Б?рібай, — деді Ар?ын би Жалайыр батыры атан жілік, жала? т?с, орта жастан асып бара жат?ан Б?рібай?а жол беріп:
— Осы отыр?ан руларды? ?йсіннен кейін жасы ?лкені Жалайыр болар. Біз к?ргенді сендерді? к?бі? к?рген жо?сы?дар. ?ытаймен де, ?алма?пен де, грекпен де бетпе-бет алыс?анбыз. Сол ай?асты? б?рінен де аман ?алып, бауырым ?аза? деп ??ша?ымды жайып келгенімде, ?ыпша?, сен б?йректен сира? шы?арып отырсы?. Бізді тастап ?біл?айыр?а ?осылып, ?андай ел болма?сы?? Одан да есі? барда ж?ні?ді тап!
Енді с?зді осы келген батырларды? е? кішісі, Тамадан шы??ан ?арабура батыр ал?ан.
— ?ыры? бір жа?, ?ы?ыр бір жа?, ?обыланды батыр. Сен ?азір ?ы?ырсы?. Біра? ?ыры?ты? аты ?ыры?. ?андай ?ы?ыр болса да т?зетеді. Б?ны ?мытпа, басымыз бірігуге айнал?анда іріткі салма! Б?л са?ан а?айынды? с?зіміз.
?обыланды батыр шарт ж?гініп алды.
— Б?лары? не ?ор?ыту ма? ?ыпша?ты? арысы ?обыланды батыр талай ?о?ан-ло?ыны к?рген, біра? тірі жаннан ?ор?ып к?рмеген.
— К?рмесе? к?ресі?! — деді Ар?ын би даусын к?термей, — бай?а, батыр, сен Ар?ын ?лы А?жолды ?лтірдім деп тым са??и берме. Ат ?азы?ынан кетпейді, са?ан да ?з ?йірі?нен кетпе дейміз. Кетеді екенсі?, ?з обалы? ?зі?е! Біз к?ппіз, б?кіл ?аза? жиналып, К?к Орда?а ?лі жетпесе де, ?обыланды?а ?лі жетеді. М?ны да жады?да ?ста. Б?лары? не, ?ор?ытпа?сы?дар ма дейсі?. ?ор?ыту жал?ыз сені? ?ана ?олы?нан келеді деп ойлайсы? ба? Жо?, батырым, сен ту?ан анадан біз де ту?анбыз. Сен басып ж?рген жерді, біз де басып ж?рміз. А?жол?а сен сілтеген шо?парды, ?ыпша?тан шы??ан ?обыланды, са?ан да біз де сілтей аламыз. Б?ны да жады?а т?т. Б?рын Ж?нібек пен Керей ?ана А?жолды? ??нын жо?таса, енді б?кіл ?аза? жо?тап ж?рмесін. Егер бар ?аза? А?жолды? ??нын сенен с?рар болса, ?зі? т?гіл б?кіл К?к Орданы? мал-м?лкі жетпес. Б?ны да ?мытпа. ?орытып айтарымыз, — Ар?ын би с?л саябырлады, — айыптысы?, бізге ер демейміз. Ал ел бірлігін ойласа? ерте? біз к?шкен к?ні, сонау Тор?айда?ы ата мекен ?онысы?а сен де к?шесі?. Басымыз жа?а бірігіп келе жат?анда, с?кет ?лгі к?рсетпе ?зге елге. Алда-жалда осы айт?анымызды орындамаса?, кін? та?па. Бар ?аза?тан бес мы? сойыл табылар. Онда жауымыз ?біл?айыр емес, ?зі? боласы?.
— Д?рыс айтасы?, Ар?ын би, — деді отыр?андар.
— Айтарымызды айтты?, ендігісін ?абыр?а?а ке?есіп ?зі? шеш! — деп Ар?ын би мен топ батыр д?мге ?арамай ?йден шы?ып кеткен.
Ызадан жанып-к?йген ?обыланды бір мезет ?лгілерді? со?ынан ?уып жетіп, жал?ыз ?зі ай?аспа? бол?ан. Біра? бірте-бірте сабасына т?скен. Б?кіл ?аза? біріккелі жат?анда, ?йірден б?лінген сая? секілді, ?ыпша? руын, ?біл?айырды? ?асында алып ?алуды ?зі де ж?н к?рмеген.
Хал?ы арда?та?ан а??ал батыр, ?біл?айырды? с?зіне еріп, ашу сезімін билей алмай, ж?ртына ?ара бет бола баста?анын кеш а??ар?ан. ?ткен ісіне к??ірене ?кініп, енді ел-ж?ртынан алыс кетпеске бел бу?ан. Біра? бірден б?л арманын орындау?а к??ілі дауалама?ан. ?аза? рулары Мо?олстан?а бет ал?анда, б?ны? Тор?ай ?зеніні? бойына ?арай к?шу себебі осыдан еді.
Ал, к?шкен елді? е? а?ыр?ы ?арасы ?зілген кезде, Орда-Базарды? к?нгей жа?ында?ы ойпаттан К?ксе?гірін сабылтып терлеткен ?обыланды батыр к?рінді. Хан а?ылын алып, ?зі жаса?ан д?рбеле?іні? ая?ына дейін шыдай алмай, біраз ел ?біл?айырдан б?лініп кетіпті дегенді естіп, кеше кешке хан Ордасына ?арай шап?ан. Сол шап?ан к?йі жеткен беті. ?зен бойында б?рын сы?сып отыратын ауылдарды? сиреп ?ал?анынан б?л ма?да?ы руларды? к?шіп кеткенін т?сінген. К?йік ?стінде ?зіні? не істегенін енді ?ана ???ан. Біра? ?кінішін сырт?а шы?армады. Бір мінезді, ?айсар батыр ?лденеге ?міттене жан-жа?ына ?арады. Т?бе басында т?р?ан жал?ыз салт аттыны к?рді. Т?йілген ?аба?ы ашылып, талмаусыра?ан к?зінде бір ?ш?ын пайда болды. Енді ол К?ксе?гірін тебініп ?ап, т?бе басында т?р?ан салт атты?а беттеді. Таяу келіп аттан т?сті. Одан арты? жа?ындау?а батылы бармады. Т?бе басында т?р?ан салт атты арт жа?ында таяп ?ал?ан ат д?бірін естіп, бетін с?л б?рды. Б?л он бес-он алты жасар ?ыз еді. А???ба бетін к?н с?улесіне шомылдыр?ан, ?лкен жаудыра?ан бота к?здері ?ара?аттай ?ап-?ара, ойма? ауыз, б?лдіршін еріндері тек л?ззат?а ?ана жарал?андай с?йкімді, ?ор ?ызынан кем емес бір с?лу…
?ыз ж?зінде кенет бір ?ай?ылы саз пайда болды.
— Не айтасыз, батыр? — деді ол ?айтадан теріс б?рылып кетіп.
— Мен айтарымды айтып болдым ?ой, бикеш, — деді ?обыланды! — А?жол биді де сен ?шін ?лтірдім, батыр Саянды да сен ?шін ?лтіртпек болдым. Бір сен ?шін жолымда жал?ыз к?з д?у кездессе де к?ресуге бар едім. Ал ?азір… Арыстанны? ж?регіндей ж?регім ?оянны? ж?регіндей бол?анда, алпауыттай к??ілім ала?андай бол?анда, ?орлама енді сен мені, та?дырымды ?зі? шеш.
?ыз бетін ?айта б?рды.
— А?жол биге то?алды??а анамны? бермек ойы бол?аны рас. Біра? А?жол биді? ?андай жазы?ы бар еді? Батыр Саянды мені? с?йгенім рас. Біра? батыр Саянны? ?андай жазы?ы бар еді? Жо?, ?ыпша? жолбарысы ?обыланды, ?ара жерге кірмей мен са?ан ?атын болмаймын.
Намыс?ой батыр ызалана ?алды.
— ?ке? берсе ?айтесі??
— Онда мені? ?ызы?ымды сен емес, мына алмас кездік к?реді, — деді алтын белбеуіні? ?ынынан кішкентай ?ылшылда?ан кездікті суырып.
С?йтті де жас с?лу «Осы а?ыр?ы кездесуіміз болсын!» деп, атын б?рып алып, Орда-Базар?а ?арай шаба ж?нелді.
?ыз ?ала?а кіріп жо? бол?анша, ?обыланды батыр со?ынан к?з алмай ?арап т?рды. Оны? сонау ш??ірейген отты к?зінде кенет бір ?асірет т?маны пайда болды.
— И?, жанымды жалын?а сал?ан бар арманым к?йреді, — деді ?обыланды жаныны? ?атты ауырып т?р?анын жасыра алмай. Айдалада жараланып жал?ыз ?ал?ан жолбарыстай ы?ырана к?рсінді.
?обыланды батыр б?л ?ызды к?шпен к?ндіріп, не ата-анасын батырлы?ымен ?ызы?тырып сатып ала алмайтынын б?рын да білетін. ?ызды? б??ан жо? екенін естуімен, енді бар арманыны? к?йрегеніне к?зі жетті. ?йткені б?л ?ыз Г?лба?рам-Патшайым атты, ?біл?айыр ханны? Ма??ыт ?йелінен ту?ан кіші ?ызы еді.
ІV
Жасы ?л?ай?ан сайын б?л д?ниені? ?ызы?ы т?спен те? екеніне ?біл?айыр ханны? к?зі жетуге айнал?ан. Та?ы бір он жыл ?мір с?рсе оны? ар жа?ында б?кіл Д?шті ?ыпша?, Мауреннахр, ?орасан бас иген мынау алтын та?, бір к?нгідей болмай, адыра ?алатынына шек келтірмеген. ?ызы? д?урен, с?н-салтанат б?рі де
