т?сына да, тіпті Жем, Ойыл, А? Жайы? ?зендеріні? бойына да орнатсам деген. Біра? м?ны? біріне де т?ра?тай алма?ан. ?йткені не??рлым Д?шті ?ыпша?ты? батыс шекарасына ?арай беттеген сайын со??рлым Мауреннахр ша?арларынан алыстап кететін бол?ан. Б?лай істеуді? ж?н емес екенін ?біл?айыр жа?сы т?сінетін. Батыс мемлекеттері б?л уа?ытта ?жепт?уір к?шейіп ал?ан. Олар?а т?бі к?шіні? келмейтініне ?біл?айырды? к?зі жете баста?ан. К?к Орданы? бел алуы енді тек Шы?ыс ша?арларына ы?палын ж?ргізуде деп білген… Сонды?тан оны? к?зі Батыс?а емес, Шы?ыс?а тігулі болатын-ды. Сол себептен де Шы?ыс?а жа?ын Орда-Базар?а ?лсін-?лсін ?айта орала беретін. Ал со??ы кезде б?л Орда-Базарды? ?зі де ?біл?айыр?а ?уат бола алмайтындай к?йге жеткен. Ол заманда к?мір, м?най, ??рыш, темір ?нерк?сіптері тіпті ?ркендеген кезі, ал ?алаларды? ?лкейіп, г?лденіп кетуіне екі т?рлі жа?дай керек-ті. Бірі — ?ала дегені? ?лкен сауда жолыны? ?стінде т?руы ?ажетті. ?йтпесе кеме ж?ретін, бір ел мен бір ел ?атынасатын, суы мол ?зен, не те?із жа?асына салынуы керек. Ал Орда-Базарда б?л ?асиетті? бірі де жо?. Міне, осы жа?дай ?біл?айырды б?тен астана іздеуге м?жб?р етті. Жа?а астана іздемеске болмайтын та?ы бір себебі бар. ?аза? руларыны? біразы Мо?олстан?а к?шіп кеткеннен бері ?лытау ма?ы хан Ордасына жайсыз тие бастады. ?ой?а шабатын б?рі де, малын айдай ?ашатын ?ры да к?бейді. ?сіресе «Жал?ыз к?з» деген батыр пайда болып, хан ?остарына маза бермейтін бір ?ырсы??а айналды. Астында желдей ж?йрік ат, жанында ?зіндей кіле? батыр жігіт. Хан ?скері бірнеше рет со?дарынан т?ссе де, ?ара??м?а сі?іп кетіп ?статпай ?ойды.
Ал б?л «Жал?ыз к?з» батыр — бая?ы жыл?ышы Ора? еді. ??гірде бір жыл жатып, балгерді? емдеуімен т?сектен т?р?ан. Бір к?зден айырылып, беті адам к?ргісіз тырты? боп біткен. А??озы?а ?айта жолы?у?а ?зіні? мына м?с?пір т?рінен ?орланып, одан біржолата к?дер ?зген. ?зі т?різді кедейлерді? ?шін ?біл?айырдан алма? боп ат?а мінген. Біра? ?зірге со?ынан ерген хал?ы аз бол?анды?тан, бар ?олынан келері аш ?ас?ырдай хан малына тию бол?ан. ?рине, хан б?ны? Ора? екенін білген жо?. Демек, б?л арадан к?шіп, к?бейіп кеткен ?зіне ?ас адамдардан да ??тылуды ж?н тап?ан. Ойлап-ойлап а?ырында астанасын ?ргеніш ша?арына к?шіруді ?й?арды. «Жейхун дариясыны? жа?асында, С?лтан-Уайз-Даг ?амалынан жетпіс ша?ырымдай т?мен т?ратын ?збой арнасы ар?ылы ж?зіп отырып Хивас[33] те?ізіне жетуге болады. Б?л те?ізге шы?уымыз — Т?ркімен, Д?шті ?ыпша?, Хива ?лкелерін уысымыз?а ?ысып ?стауымыз ?ой. Ортада бір кезде Еділ, Дон, Днепр бойынан к?шіп келген ?ара?алпа?тар бар. ?ай жа?ыма ?арасам да к?з алдымда ?зіме ба?ынышты елдер т?рады.
Ал тілі де, діні де бір ?ара?алпа?тарды ?з Ордама ?оса салу ?иын?а т?спейді. К?ншы?ыс пен о?ды- солды жа?ы? — Мауреннахр жері, солт?стік батысы? — Мо?олстан, онымен шектесіп жат?ан та?ы Д?шті ?ыпша?… Тек Мо?олстан ?лкесін ?зі?е ба?ындырса?, бол?аны. К?к Орда ханды?ы батысы — Еділ, ?ара те?із, о?т?стігі — Хивас, Иран, Ау?ан, солт?стігі — Тара, Орал ойпаты, шы?ысы — ?ндістан, ?ытай мемлекетіне дейін созыл?ан ?лы ханды??а айналады. М?ндай жерді Ескендір З?лхарнайын ?тиль, Шы??ысхан, А?са? Темірден б?тен ешкім билеп к?рген жо?. Бесінші ?лы хан боп мен билеймін, жал?анда б?дан арты? жетер арман бар ма? Б?л опасыз д?ниеде б?рі де бір к?нгідей болмайды, байлы?ы? да, ба?ыты? да ?теді де кетеді… Тек ата?ы? ?ана ?шпейді. Ал осыншама жерді, елді билесе? сені? ата?ы? ?рпа?тан ?рпа??а кетеді. Б?кіл ?лемді топан су ?аптар к?н туса, Н?? пай?амбардай адамзат?а ?лмес аты? ?алады. ?зі? ?лсе? де, тарихта есімі? ?лмесе, одан арты? ?андай м??гі тіршілік бар? Б?дан асып тірі пенде не істей алады?»
Б?л ханны? орындалмас ?иялы. Демек, ?ргенішті алуды арман еткен ?біл?айыр Д?шті ?ыпша?ты? о?т?стік ??майтты жа?ын ?и?аштай ж?ріп, бір аптадан кейін Отырарды? солт?стік т?сынан ?тетін Сейхун дарияны? ?амыс, жиде, ?ара?ашты жа?асына келіп жетті. ??мырс?адай быжына?ан ?алы? ?ол, белдері боса?сы?ан аттарын тыны?тырма? боп, бір жетіге ?остарын тікті. Хан ойынша б?лар тыны?ып бол?анша ?скерге азы?-т?лікке он мы?да?ан ?ойды айдап, со?дарынан к?ше ?онып келе жат?ан к?п ?араша ауылдары да жетпек-ті. Ал ?осын келіп ?остарын тіккен Сейхун дарияны? т?сы ?ркеш-?ркеш асау с?р?ылт тол?ындары ж?дыры?тай тастарды жа??а ??рлы к?рмей ж?лып ала ж?нелетін долы еді. Екі жа?ы бірдей т?йелі адам к?рінбейтін ?алы? ?амыс, ана?урай. Б?лардан ?рі кигіздей боп т?тасып кеткен тапал бойлы тора??ыл мен жиде а?ашы. Іші тол?ан сан т?рлі а?, ??с. Анда-санда б?кіл Дария бойын тітіреткен жолбарысты? а?ыр?ан ашулы ?ні естіледі. С?йткенше «ба?» ете ?ал?ан а?б?кенні? даусы шы?ады.
?біл?айыр ?скері осы арада бір жеті болма?. Атты? белін к?тергеннен кейін ар?ы бетке ?тпек. Сейхун секілді долы тас?ыннан ?ту о?ай шаруа емес.
Шы??ысхан заманында м?ндай ?зеннен ?туді? бас?а жолы бол?ан. ?рбір мон?ол жауынгері еріні? басына байлап ал?ан ?гіз терісін дастар?ан секілді д??гелетіп ойып, шетінен ?ыл шылбыр ?ткізетін тесік істейтін. Бар киім-кешегін, кейде тіпті ?ару-жара?ын да, осы теріні? ортасына салып, шетіндегі тесіктерден ?ткізілген шылбырмен аузын б?ріп байлайтын. Осылай ?олдан жасал?ан, суда батпайтын тері ?апшы?ты ат ??йры?ына байлайтын. ?зі атыны? жалынан ?стап ?атарласа ж?зеді. Не атты бос ?оя беріп ?лгі ?апшы?ты? ?стіне отырады. Орхон, Онон, Керулен, Енисей, Ертіс секілді а?ысы ?атты мол суды? жа?асында ?скен мон?ол жыл?ылары, тол?ыны екпінді ?андай ?зендер болса да ар?ы бетке алып шы?ады. Д?л осылай олар бір кезде Жейхун, Сейхун, Жайы?, Еділдерден де ?ткен. Ал ?ыпша?тарды? т?сілі б?тен-ді. Олар жыл?ыларын ?зеннен бос ж?згізетін. А?ыс жа?ына к?штілерін салатын да, оларды? ы? жа?ымен тай-??лындарын то?ытатын. ?здері ?амыстан, не талдан сал то?ып, сонымен ?тетін. Тек кейбір ?жет жігіттері ?ана ?рген ?ос ?арынды байла?ан жіптерді ?олты?тарыны? астынан ?ткізіп, ар?асына киімі мен ?ару-жара?ын та?ып, ж?зіп ар?ы бетке шы?ады. Ал, Сейхун, Жейхун жа?асыны? жауынгерлері к?біне кепкен ас?аба?тарды байлап ж?зіп ?теді.
Жігіттері бір к?н дем ал?аннан кейін, ?біл?айыр ?амыс шауып сал дайындау?а б?йырды. ?зі н?керлерімен ?скері ?ос тіккен жерден ?рірек барып а? аулама? болды. Хан а??а шы??ан жер Сейхунны? ойпаттау са?асы болатын. Дария жаз?ыт?рым?ы тасы?ан кезде осы арада?ы ке? ал?апты алып, ?айтадан есесіне т?скен ша?ында ойдым-ойдым ?арасулар ?алдыратын. Тым ?уа?шылы? жылдары б?л ара?а сонау ?азы??рт тауынан жайлау?а к?шіп келген ауылдар, тартылып ?ал?ан ?арасуларды? балшы?тарынан ??лаш- ??лаш мекре, ла?а балы?тарды ?азып алатын.
Ауылдар жайлау?а келмеген жылдары б?л араны б??ы мен марал жайлайды. К?л аралары жазы? дала, к?к шал?ын. Сейхун жа?асы ?алы? ?амыс, т?тас- ?ан жиде а?ашы. Б??ы мен марал?а б?дан арты? ?андай ?оныс керек?
?біл?айыр осы ара?а шатырларын тікті де, ?асына кернейші-дабылшы екі-?ш жігіті мен ежелгі серігі Бахтияр-ба?адурды ертіп жан-жа?тарын шолып келуге шы?ты. Астында жол-ж?некей ер салынбай, ты?, жетекте келген Тарланк?к. Ауызды?ымен алысады. ?згелерді? де мінгендері ?осая?тай ж?йріктер. ?йтсе де оларды? аттары ?амыс ??ла?тарын ?и?аштап, жіті бас?анмен де, Тарланк?ктей емес, ауызды?ымен алысып келе жат?ан жо?. Сір?, Сейхунны? лайлы суы мен шігір аралас?ан с?р?ылт бетегелері жер-су тал?айтын с?йг?ліктерге та?а ж?йлі тимеген т?різді.
Хан тобы ??гімелесе ж?ріп, бір жазы? дала?а шы?ты. Кенет Тарланк?к ос?ырына, танауы делдиіп, ??ла?ын тіге ?алды. Б?лар «не болды» деп жан-жа?тарына ?арап та ?лгерген жо?, д?л алдарынан ша?ыра? м?йіздерін ар?аларына с?лата жат?ызып, к?гал ш?пті? ?стімен бауырлай ?ш?ан ??стар т?різді, ?зын ая?тарын к?сілте жазып, те?біл ж?нді бір топ ар?ар зуылдай ?те берді… ?лкен-кішісі аралас. Шабыстарына к?з ілеспейді, на?ыз бір селдірлей а??ан са?ым-сынды, «Б?лар бізден ?рікті ме?» деп хан ойланып та ?лгермеді, кенет ар?арды? со?ынан ш?балана ?у?ан бір ?я ?ас?ырды к?рді. ?амысты жерді? на?ыз ?ара ?ылшы?тары, ??лынжал арландары. Топтанбай созыла шап?анмен аралары жиі кетіп барады. Хан тобы б?ларды ш?пті? ?алы?ды?ынан бірден к?ре алма?ан екен, ар?арларды ?кшелеп жетуге жа?ын. Сір?, ?ас?ырлар ?здеріні? ежелгі ?деттеріне салып, кезектесіп ?у?ан болуы керек, ?ар?ындарына ?ара?анда мына к?кжалдар т?теден ?осыл?ан т?різді, ?йтпесе жазы? жерді? жел ере алмас ??діретті ж?йріктері — ар?арлары б?лар?а ша?дарын да к?рсетпесе керек-ті.
Хан тобы шыдап т?ра алмады, елегізген ж?йріктеріні? тізгінін босатып жіберіп, сойылдарын ы??айлап, ай?ай сап ?ас?ырларды? со?ынан т?ра шапты. Тарланк?к ?зге аттардан бірден суырылып сала берді. К?п кешікпей хан серіктерінен оз?ындай шы?ып ?арасын ?зді. ?біл?айыр жас кезінде ?рыстар?а тікелей ?атысып келсе де, алтын та?ты? ?ызы?ын к?рген сайын ажалдан ?ор?а т?скен. Жиырма бестен асысымен-а? хан ?рыс?а ?атысуды ?ой?ан. Таласты? та?дыры шешілетін ?ан майдан?а ол ?зіні? батырлары мен ?скерін айдап салатын. Тек жау же?ілген кезде ?ана же?іс ?уанышын ?арсы алу?а ж?рт алдына шы?атын. ?зі тікелей ?рыс?а ?атыспайтынды?ынан хан к?птен бері сойыл, найзаны ж?мсауды ?мыт?ан. Біра? ?зін а?ды?ан жауды? к?птігінен сескеніп, Ордада ж?ргенінде наркескенін, ат?а ?он?анда сада?ын тастамайтын. Б?л екі ?аруды ж?мсауда аса шеберленіп ал?ан. ?сіресе жа? тарту?а келгенде, жебесін ??ралайды? к?зіне д?л ?адайтын мерген. Міне, осы ?асиеті ?азір де ?зіне ?лкен ж?рдем берді.
Тобыл?ылы, ?урайлы, боза?ы белден келетін жазы? дала… Алдарында к?гілдір то?айлы Сейхун дария… О?ды-солды ?амысты шалшы? к?лдер… Аспан айнадай ашы?, ша??ай т?с. Алыста, к?гілдір
