— Менде сылтауратар еш?андай шаруа жо?, біра?… б?л сапар?а ?инамаса?ыз… — Б?л с?зді айт?ан бетінде ?ылыш та?басы бар, елулер шамасында?ы к?рі жауынгер ?о?ыш деген еді. Бар ?мірін ?біл?айыр есігінде ?ткізген кедей т?ле?гіт…
Сол-а? екен, к??кіл-с??кіл к?бейіп кетті.
Шаруа жайы ?иын ?ой, жоры?тан ?ажып ?айтты?…
— Мал бар, бала-ша?а бар…
— Уа?ытты? ?зіні? тар боп т?р?анын к?рмеймісіз…
— То?тат, ??ше? шуылда?! ?скербасы а?ырып жіберді. — Б?рын со?ыс к?рмеп пе еді?дер? Жоры? к?рмеп пе еді?дер? Сонда ?йде шаруам ?алды, ?атыным ?алды деп ?айсы? айтушы еді??! ?лде ел шетінде ш?бырып к?шіп ж?рген аз ?ана тобырдан ?ор?амысы?дар? Ата?а тартпай ту?ан ??ше? су ж?рек!
— Та?сыр, — деді Орысбай иы?ын ?омданып, ал?а шы?ы??ырап. — ?рине, біліп, сезіп отырсыз, шаруа дегеніміз тілге тиек ?ана. Шынымды айтсам, мен жазы?сыздан-жазы?сыз ?з бауырларыма ?арсы ?ылыш к?теріп, адам алдында бір, ??дай алдында екі к?н?кар бол?ым келмейді. Онсыз да т?гілген ?ан аз емес. Д?реже? кем демесе?, мен де ата мен анадан ту?ан ?лмын. Ешкімні? де басыбайлы ??лы емеспін. ?з еркім ?зімде. Б?л жоры??а бара алмаймын.
— ?инама?ыз, мырза.
— Та?сыр-ау, ел бетіне ?алай ?араймыз…
— Хан мен с?лтандар жанжалдасты деп екі ортада шаруа неге ?ырылуы керек…
— ?зара жауласуды? ?анша ?ажеті бар…
Ж?рт дабырласып, д?рлігісіп кетті.
— ?й, ?о?ыш, ?й, Такежан, ?й, К?йгенбай, — деді ?скербасы ?арашы халы?ты? мына райын а?да?ан со?, ?біл?айырды? басыбайлы т?ле?гіттеріні? атын арнайы атап. — Хан иемні? бауырында ?скен к?шік емеc пе еді?дер, д?мін а?тамай, ??дайды ?мыт?андары? ?алай?!
Топ ішінен біреуді? ке?кілдеп к?лген даусы естілді. Біра? т?ле?гіттерді? к?бі не айтарын білмей тосылып ?ал?ан еді, к?п атынан ?о?ыш с?з алды.
— Д?м а?тайтындай, ешкімні? ха?ысын жеген жан емен, — деді ол ?скербасы?а тура ?арау?а ?аймы??андай, к?зімен жер ш??ып. — Біра? хан б?йырса ?ай жоры??а болмасын барам. ?йткенмен, та?сыр, с?йреп ?ос?ан тазы т?лкі алмайды деуші еді, ??р ?ара к?бейтсін демесе?із, ?ан т?гуге ар-ожданым шыдамас.
— ??ше? ез! Сендер жау т?сірмек т?гіл, ?здері? олжа?а кетерсі?дер! — деді к?йіп кеткен ?скербасы булы?а.
Б?дан ?рі к?ш к?рсетуге Бахтияр с?лтан бара алмады. ?скер дені к?шкен елмен тілектес екенін сезгендіктен не айтарын білмей т?рып ?алды.
Кешке ?арай ?р тараптан хабаршылар да жете бастады. Елегізіп отыр?ан ел хан жарлы?ын ?уанышпен ?арсы алмапты. Тіпті, кейбір рулар хан ием бізді? Ж?нібекке ермей, ?з ?арауында ?ал?анымыз?а неге ш?кіршілік айтпайды десіпті. Ал енді бірталайы игілікті іс ?шін хан ?лімге ж?мсаса да барар едік, біра? б? жол?ысы ?иянат, ?з бауырларымызбен со?ысу?а аталарымызды? аруа?ынан ?ор?амыз деген к?рінеді. Жарлы??а мойын ?сын?андар аз еді. Осыны? н?тижесінде ?біл?айыр жаса?ы ханны? ?з ойла?анынан екі-?ш есе кем боп шы?ты. Б?л жинал?ан ж?ртты? ?зіні? ?аншалы? сенімді екені к?м?нды.
А?ыры хан, ?стіне жан адамды кіргізбей, к?з шырымын алмай, д?м татпай а? орданы? ішінде бір к?н, бір т?н бойы ерсілі-?арсылы сенделіп ж?рген де ?ой?ан. ?біл?айыр б? жолы, шынтуайт?а келгенде ел та?дырын хан мен с?лтандар емес, халы?ты? ?зі шешетінін ??ты. ?азір Д?шті ?ыпша?ты? ?алы? б??арасы ?зінен опа шегіп, ?аза?ты? жеке ханды?ын ??рамыз деген рулар жа?ына м?лдем шы?ып кеткеніне шек келтірмеді. Енді ол Ж?нібек пен Керейлерді ханды? ??рмай т?р?анында басып алу ?шін жоры??а аттану жайлы ойынан бас тартты. ?йтпеске шарасы да жо?-ты. Жаралы арыстан сия?ты ызалы хан іші ?азандай ?айна?анмен к?ресуге д?рмені жо?, істі? а?ырын к?тіп, а?ысын а?ду?а к?шті.
Екінші б?лім
І
?лы Шы??ысханны? екінші баласы Жа?атайды? бесінші буыны М?хамед ханны? ш?бересі, ата?ты Уайс ханнан ту?ан, Мо?олстанны? ?азіргі ханы Исан-Б??ы б?гін ?те ?апалы еді.
Жайшылы?та бір ?ара?аннан к??ілін к?теріп жіберетін Алмалы?ты? жасыл т?ккен бау-ба?шасы да, Алатауды? б?лт ?он?ан ?а?арлы биіктері де, к?шеде ?ыз к?лкісіндей ?немі сы??ырлап а?ып жат?ан ары?тарды? к?міс сылдыры да, б?гін ж?деу жанын ж?бата алма?ан.
Ол кездегі мол сулы Алтын Емел ?зенінен Жалайыр жігіттері жаз бойы ??м жуып, хан?а тарту етіп алып келген жарты ?апшы? ?са? алтын да, тіпті б?ны? к??ілін ашпа?ан. Жігіттерді? ы?ыласын ая?сыз таста?ысы келмей, бесеуіне бірдей сол Алтын Емел бойынан ?р?айсысына бір тепе[34] басыбайлы жер берілсін деп б?йры? ал?ан да ?з ?олымен иы?тарына зерлі шапан жауып, ?айтадан т?ргі б?лмесіне кіріп кеткен. ?р?айсысы бір тепе алтын жуатын жерге ие болып, кенет байып ?ал?ан жігіттерді? ?уанышты кетіп бара жат?анын терезеден к?ріп, с?л езу тартып, к?лген. Біра? кенет ?айтадан ?аба?ы т?йіле ?ал?ан. Кешегі естіген хабары ?айтадан ?ойнына біреу суы? жылан салып жібергендей бойын тітіркенте т?скен.
Хан ке?есі жиыл?анша жанын ?ояр?а жер таппа?ан. Сосын екі ж?з елу жыл б?рын Жа?атай бабасы мекен еткен, бір кезде ?йсін, Жалайыр, ?й?ыр ди?андары сал?ан, біра? ?азір ??лап біткен к?не Алмалы?ты? ескі ж?ртына бар?ан. Б?л ескі ж?рт Исан-Б??ы?а ?ымбат д?ние еді. Осы ескі ж?ртта ол ал?аш?ы рет махаббатты? не екенін білді, осы ескі ж?ртта ол ?кесі Уайс ханны? ?алай ?ан т?ккенін к?рді.
?кесі Уайс с?лтанны? ал?аш?ы жігіт кезінде б?ларды? ?лысы Жейхун дариясыны? о? жа?ында болатын. Дарияны? сол жа?ында ат шаптырымдай жерде А?са? Темір уа?ытында салын?ан ?а??ыт руыны? дихасы — Ма??ыт, одан ?рі бір к?ндік жерде ?ргеніш ша?ары жат?ан. Ал Жейхунны? о? жа?ы — с?р?ыл т?белі, тек жусан мен баялыш ?ана ?сетін, т?йіршік тасты ?шы-?иыры жо? дала, ?ара?алпа? т?сы — С?лтан Уайсты? ?лысы еді. К?к Орда мен осы Жа?атай ?рпа?ыны? меншікті жерін екіге б?ліп, екпіні Сейхуннан екі есе к?шті, с?р?ылт тол?ынын ?йірілте б?л?ын?ан, адамны? бір ?ара?аннан ?арадай з?ресі ?шатын, мол сулы Жейхун а?атын. Осы Жейхун дарияны? к?нбатыс жа?асында биіктігі ?ыры?, ?алы?ды?ы он ??лаштай с?р?ылт топыра?ты шымнан ??й?ан бекініс бар. Бекіністі? ішінде с?р?ылт кірпіштен ?ала?ан бірнеше ке? сарайлар салын?ан. Міне, осы бекініс, со?ынан С?лтан-Уайс-Даг деп атал?ан жер, Уайс с?лтанны? атамекен ?онысы болатын.
Исан-Б??ыны? балалы? ша?ы осы жерде ?тті. ?кесі ?за? жыл Мо?олстан ?скерін бас?арып, басынан сан жоры?ты ?ткізіп а?ырында ?зіні? ?астарын же?іп, а? кигізге к?теріліп хан бол?ан. Содан кейін барып Исан-Б??ы Мо?олстанны? астанасы, бау-ба?шалы Алмалы? ша?арын к?рді. Жейхунны? жа?асында?ы жан- жа?ын биік бекініспен ?орша?ан, айдалада жападан-жал?ыз т?р?ан с?лтан Ордасында ?скен жас бала?а, б?л ша?ар бір керемет салтанатты боп елестеді. ?аланы? жасыл ба?ында сы?сы?ан алма, ?рік, ж?зім, алм?рт… К?шесіне шы?са, ди?ан аспаптарын, жауынгер ?ару-жара?ын, ?ыз-келіншектер ал?а-ж?зік, білезіктерін со?ып жат?ан шеберлерді? к?к ??рыш т?сті ??лаштай кеп ?р?ан бал?аларыны? ша??ылынан ??ла? т?нады. Ал?аш?ы рет ол осы ?алада намаз о?у?а к?к к?мбезді мешітке кірді. Осы ?алада ол ал?аш?ы рет к?пірлер шо?ынатын насрани дініндегі келімсектер сал?ан шіркеуді к?рді. Сол бір ?ажайып балалы? ша?ында?ы к?ріністер ?лі к?нге дейін к?з алдынан кетпейтін. ?кесі Уайс хан ?те діншіл еді. Бір к?ні ол та??ы намазын о?ып болды да ?лі шырт ?й?ыда жат?ан ер жете баста?ан балалары — Ж?ныс пен Исан-Б??ыны оятты. ?зімен бірге ертіп ж?рді. Со?дарында н?керлері. К?п кешікпей б?лар к?не Алмалы??а келді. Тісі т?сіп опырай?ан к?рі адамны? аузы т?різді, келісімсіз кіле? ??лап жат?ан шым ?йлер, з?улім ?лкен кірпіш ?оралар… Осы жан шошырлы? к?йреген ?аланы? ортасында тек басында сары жезден крес орнат?ан жасыл к?мбезді м?нерлеп сал?ан а?аш ?й к?рінеді. ?йді? жанында бау-ба?ша. Ба?ша толы кіле? ишан, ?ожа, а? с?лделі, к?к с?лделі молда, м?зін, к?ри, м?риттер. Хан келісімен ортада т?р?ан мінбеге а? с?лделі молда шы?ты. Та?ерте?гі сал?ыннан ?бден м?здап ?ал?ан екі бала енді ?лгі мінбені? жанында?ы дарды к?рді. Дар ?асында екі ?олы артына байлан?ан, шашы ?сіп кеткен, а? са?алы б?кіл кеудесін жап?ан, ?стінде тізесіне т?сетін а? кенеп к?йлегі бар келісті біреу т?р. Сырт пішіні, т?р келбеті м?сылман?а ??самайды. Ат жа?ты, к?к
