?біл?айырды? ?олында т?р?ан. Мо?олстан?а жаны ?ас ?бусейіт ?біл?айырды? ар?асында осы ?лкені? Яссы, Сауран, Сайрам, Сы?ана? секілді мединелеріне ар?а с?йеуге толы? м?мкіншілік ал?ан-ды. Оны? ?стіне ?бусейіт Жа?атай Ордасыны? ішіне суы? ?олын б?тен жолмен де кіргізуді ойла?ан. Ж?ныс с?лтанны? фарсы ?йелінен ту?ан ?ызы С?лтан-Нигар-Бегімді баласы Омар-Шейх мырза?а алып бермек-тін. М?нда та?ы саясат бар. Исан-Б??ыны? орнына ?зіні? ту?ан ??дасы Ж?ныс с?лтанды отыр?ызу ?шін, ?рине ?бусейіт ?скерін аямайды. Ж?нысты? к?шеюі ж?не оны? ?бусейіт жа?ында болуы — Самар?ант ?міріні? айбарыны? ?л?ая т?суіне к?п ж?рдем. Со??ы кездері ?бусейітті? ?біл?айырдан алыстауы А?са? Темір ?рпа?ы мен Жа?атай т??ымдарыны? тізе ?оса бастауынан шы??ан. Семіздікті тек ?ой к?тереді. Атасы А?са? Темірді? ауыр т?жіні? салма?ын ?рпа?ы ?бусейіт к?тере алмай ж?р.
Жо?, олай емес. ?біл?айыр?а Самар?ант ?мірлігі ??ла? сала берсе, т?бі А?са? Темір ханды?ынан дым да ?алмайды. Б?ны ?бусейіт жа?сы біледі. Осыдан барып ол жанталасады. Уайс ханны? баласы Ж?ныспен бірігіп Мо?олстанды алып, т?бі ?біл?айыр?а ?арсы Темурлан ханды?ын к?шейтпек. Ал ?зге с?лтандар?а не керек? Олар тек «?р-рит со?, со?! ?р-рит со?, со?!» ?біл?айыр мен ?бусейіт секілді екі азбан ?ош?ар с?зіссе екен дейді. Тек сонда ?ана Мо?олстанды алып к?шеймек т?гіл, ?з ханды?тарын са?тап ?алулары да б?ларды? екіталай болар еді деп ойлайды мы?ты біткенні? б?рі-б?рі.
Мо?олстан! Бір кезде ?андай к?шті тайпа еді! Батысында?ы То?ай-Темір ?рпа?ы Астрахань хандарына, к?ншы?ысында?ы — ?ытай богдахандарына, солт?стігіндегі — Ойрат ?онтайшыларына, о?т?стігіндегі — А?са? Темір мен Сайбанны? ?анды бала? ?мір, с?лтандарына бой бермей келген. Ал ?азір ше? ?азір де жаралы жолбарыстай бір шабатын к?ші бар. Біра? сол к?ші ?за??а жетер ме? Ай, жетуі екіталай. Оны жарала?ан сырт?ы жаулары емес, ішкі жаулары. Жете[38] мен ?арбанас[39] хандарыны? ?мір-ба?и бітпес ?зара таласы. Мо?олстанды ішінен жегі ??рттай жеп, ?лсіретіп келе жат?ан осы бірікпестік.
Исан-Б??ы та?ы ой?а шомды.
М?ндай жа?дайда ?зіні? Мо?олстан?а хан болуы о?ай?а т?сті ме? Екі к?з бірін-бірі ш??ымас ?шін, алла- та?ала ортасына м?рын жаратыпты. Ал б?дан отыз жыл б?рын, бір мы? т?рт ж?з жиырма сегізінші жылы ?келері ата?ты Уайс хан ?ліп, артында ?ал?ан а?айынды екі жігіт Ж?ныс пен Исан-Б??ы Мо?олстан та?ына таласар к?н туа жазда?анында кім араша т?рды? Ешкім де т?р?ан жо?. ?айта а?алы-інілі с?лтандарды ?шіктірумен болды. ?сіресе б?ны б?рын Уайс хан?а ба?ынып келген Мо?ол ?мірлері істеді. Осы ?мірлерді? ар- ?асында Исан-Б??ы Ж?ныстан Жа?атай ханды?ын тартып алды. Біра? артынан жасты?ы ма, масты?ы ма, хан бол?аннан кейін ?зін хан та?ына жеткізген осы ?мірлерге ?иянат істей бастады. Е? алдымен бас наип[40] етіп Т?рфан ?аласынан шы??ан Темір деген ?й?ырды белгіледі. Б?л ?й?ыр хан?а жа?а білді де, ?згелерді? ?а??анда ?анын, со??анда с?лін шы?арды. ?зі ?арадан туа ?сіресе Мо?ол ?мірлеріне жайсыз тиді. ?арадан наип еткен хан ісіне наразы Мо?ол ?мірлері, Темірді? ?орлы?ы ?бден ас?ан кезде, бір к?ні т?нде жиналып кеп оны? басын шауып, б?кіл денесін кескілеп ?лтірді. ?здері де енді хан ?арама?ынан шы?ып жан-жа??а тарап кетті. Дулат руынан шы??ан ?мір Мір К?рімберді Мо?олстан мен Фер?ана, Андижан шекарасына бекініс салып, ма?ында?ы Мауреннахр ди?андарын шабу?а кірісті. ?оншы руынан шы??ан Мір Ха?берді бек Ыссы?к?л жа?асында?ы ?ой Сойды деген арал?а бекініс т?р?ызып, ж?здеген ?ара?шы жігіттерімен Т?ркістан мен Сайрамды тонау?а аттанды. Мо?олды? Шорас пен Барын руларыны? ?мірлері т?бі бір елден шы??андары есіне т?сіп, Уайс хан мен ?кесі Исан-Тайшы сан ай?ас?ан ойраттарды? ?онтайшысы Амансанджи жа?ына ауып кетті. ?алушы, Б?л?ашы руларыны? ?мірлері ?біл?айыр ?арама?ына, Д?шті ?ыпша??а к?шті. Ал, мо?олдарды? е? негізгі к?п руы ?о?шыны? бек, ?мірлері еш жа??а кетпегенмен де Мо?олстанны? ке? даласында б?ліншілік ?йымдастырумен болды. Темір наипты? ?лімінен шошып ?ал?ан Исан-Б??ыны? ?зі де Алмалы?тан ?ашты. Біра? б?ны бір кезде Исан-Б??ыны? ?кесі Уайс ханны? к?шімен ?аш?арды ?олына ал?ан Сейт?лі ?мір Іле ?зеніні? жа?асында?ы А???йын деген жерден тауып алып, А?су ?аласына ?кеп хан етті. Осы б?лінуден бастап Мо?олстан бір хан?а ба?ынудан ?алды. Толып жат?ан ?мірлер, бектер, хакімдер бір тайпы мемлекетті быт-шыт ?ып б?ліп алды. Тек ел шетіне жау келсе ?ана бас ?осатын к?йге жетті.
Исан-Б??ы А?суда ?бден орны?ып ал?аннан кейін, к?п ?ол жинап хаджири есебі бойынша сегіз ж?з елу бесінші, жа?а есеппен бір мы? т?рт ж?з елу бірінші жылы Ташкент, Яссы, Сайрам ша?арларын шапты. Аямай тонап, ?айтадан А?су?а ?айтты. Алды??ы жылы екінші рет Исан-Б??ы та?ы Мауреннахр жеріне аттанды. Біра? б? жолы жауды ?з жерінде к?тіп ал?ан ?бусейіт же?істік бермеді. Исан-Б??ы ?скерін бетпе-бет келіп, ?рыста тойтарып, Талас ?зеніні? бойында?ы Тараз-Жа??ы ?аласына дейін ?уып салды. Исан-Б??ы д?л осы жолы астанасын ?айтадан Алмалы??а к?шірді. Онда?ысы ?ытай мен Жо??ар ?аупінен мединесі алыстау болсын дегені еді. С?йтіп ж?ргенінде ?ауіп енді кенет о?т?стік ?кпе т?сынан туды. Сырт естуіне ?ара?анда, Мір К?рімберді, Мір Ха?берді ?мірлер Ж?ныс с?лтан?а барып ?осыл?ан т?різді. Б? да Исан-Б??ыны? ?обалжуын к?шейте т?сті. ?з жа?ында табжылмай жиені — Мір Сейт?лі мен Мір М?хамед-Шейх ?мірлер ?ана ?алды. ?ыс?асын айт?анда, Исан-Б??ы енді ?з ?йінде ?рт шы??анын аны? ??ты. Б?л ?иынды?тан ??тылатын ?андай жол бар? Мединесін ?айтадан А?су?а к?шіру керек пе? Одан не табады? Алмалы??а жетер Ж?ныс пен ?бусейіт мырза А?су?а жете алмай ма? ?рине жете алады. Біра? А?суда Мір М?хамед-Шейх пен ар жа?ында?ы ?аш?арда?ы жиені Мір Сейт?лі ?мірлер бар емес пе, Исан-Б??ыны? басына шын ?ауіп туса, б?ларды? ?ндемей ?алмайтыны кімге болса да аян. Содан сескеніп Ж?ныс атыны? басын кейін тартар? О да м?мкін. Біра? бір ?кеден туса да, бір анадан тума?ан, ?зі Ж?ныспен ?ан майданда бетпе-бет бір кездеспей, к?ні б?рын ?аш?аны ?алай болады? Ж?ныс осы Мо?олстаннан кеткелі жиырма жылды? ішінде Исан-Б??ы?а ?арсы екі рет ?ол жиып майдан?а шы??ан. Біра? екеуінде де же?іліп кейін шегінген. Б?л жолы да с?йтер? ?й, о?ан сену ?иын. Б? жолы к?ш Ж?ныс жа?ында. Ж?ныс жа?ында емей немене, оны жа?тап Д?шті ?ыпша?ты? айбынды ханы ?біл?айырды? ту?ан к?йеу баласы, Ж?ныс?а е? жа?ын бел ??да болып А?са? Темірді? алтын та?ында?ы ?бусейіт отыр. Жо?, іштей іри баста?ан Мо?олстан о?ан д?л ?азір ?арсы т?ра алмайды. Сонда не істеу керек? ?лде тор?ауытты? ?онтайшысы Амансанджиды? ?зінен ж?рдем с?раса ма екен?
Исан-Б??ы екі ?олын артына ?стап г?лі т?гілген, т?гі екі елі жібек фарсыны? ?ырмызы ?ызыл кілемін к?к шал?ынды бас?андай ая?ымен жайпай аттап, ерсілі-?арсылы ж?ре бастады. Оны? ?алма? ?онтайшысынан ж?рдем с?расам ?айтер еді деген ?мітіні? де сыры бар еді.
Жа?атайды? бесінші буыны, М?хамедті? ш?бересі Уайс с?лтан ер жеткен кезде, Мо?олстан та?ында ?кесі Мір?лі о?ыланны? інісі Мір М?хамед отыр- ?ан-ды.
Мір М?хамед хан мен Уайс с?лтанны? арасы ?те нашар болды. Уайс с?лтан ?зі секілді кіле? от ж?рек жігіттерді жинап алып, Мо?олстанны? шетінде, ?аш?арияда біраз уа?ыт аламанды? ??рып ж?рді де, Т?ркістан?а келген. Б?л кезде Т?ркістанны? хакімі А?са? Темірді? ата?ты серігіні? бірі ?ыпша?тан шы??ан Сар-Б??ы ?мірді? баласы, Шайх-Н?ридин болатын. Ол Мір М?хамед ханмен ?те араз еді. Шайх-Н?ридин ?мір Уайс с?лтанды ??ша?ын жайып ?арсы алды. ?зіні? ?ызы Д?улет-С?лтан-Са?ынажды ?осты. Одан Уайсты? т???ышы Ж?ныс с?лтан туды. Шайх-Н?ридин ?мір Уайс?а ?скери ж?рдем беріп, сан м?ртебелі Мір М?хамед хан?а ?арсы салды. Біра? ?андай ай?ас болса да к?ші мол Мір М?хамед же?е берді. Тек осы хан ?з ажалынан ?лгеннен кейін барып, Уайс бір мы? т?рт ж?з жиырма бесінші жылы ?ана Мо?олстан та?ына отырды. Біра? оны? ханды? ?мірі ?те аз болды. Мо?олстан та?ын бар бол?аны ?ш-а? жыл биледі. ?аш?ар ханы ?арахан ?рпа?ы Сату?-Бограны? ?олынан майданда ?аза тапты. Біра? осы аз ?мірінде Уайс хан к?п іс істеді. Е? алдымен ол м?сылман дініндегі елдермен жауласуды то?татты. Бар к?шін ?ытай мен Ойрат ?онтайшыларымен к?реске ж?мсады. Осы кездегі Ойрат ?онтайшысы Исан-Тайшымен майданда сан м?ртебе кездесті. ?ытай богдаханынан ?немі ?скери ж?рдем алып отыр?ан Исан-Тайшы о?ан же?гізбеді. Бір-екі рет т?т?ын да етті. Біра? Шы??ысханны? ?рпа?ы деп босатып жібере берді. Уайс с?лтан е? а?ыр?ы м?ртебе Т?рфан ?аласыны? жанында?ы ?рыста та?ы Исан-Тайшаны? ?олына т?сті. Б?л жолы тор?ауыт ?міршісі оны текке босат?ысы келмеді. «Егер ?арындасы? Ма?т?м ханымды ма?ан ?йелдікке берсе? босатам» деді. Амал жо?, Ма?т?м ханымды Исан-Тайшы?а беруге тура келді. Одан ойратты? осы к?нгі ?онтайшысы Амансандж туды. ?ас?ырды? б?лтірігі ?се келе енесіне шабады. Амансандж Исан-Тайшы секілді к?кжалдан ту?ан арлан б?рі еді. Ол шешесіні? а? с?тінен ?кесіні? алтын та?ын арты? к?рді. Сол та?ты к?шейту жолында «Мо?олстанды на?ашы ж?ртым» демеді. Кере ?арыс аузын ?аза? руларыны? ?анына толтыра ?рттады. К?ршілес Найман, Керей ауылдарына маза беруді ?ойды. Тек б?л руларды ойратты? ?исы? ?ылышынан ?аза?ты? ?ара сойылы мен ?айыспас ерлігі, табан тіреп ?арсы т?рар ?айсарлы?ы ?ана ??т?арып ж?рді.
Исан-Б??ыны? Амансанджидан ж?рдем с?расам ?айтеді дегені — сас?ан ханны? «т?бі жиенім ?ой» деген ??р далбасасы еді. Біра? сас?ан хан?а ж?рдем бас?а жа?тан келді.
Хан осылай ерсілі-?арсылы ?алы? ойда ж?ргенінде ?йге бас найыбы ?йсін ?астек кірді.
— ?лы м?ртебелі та?сыр хан, хан ке?есі тегіс жиналды.
