??т?ар?ан ?асым с?лтанды Рабиу-С?лтан-Бегім ?ле-?лгенше сыйлап ?тті. Екі жа?ты? бір-бірімен татуласуына да сан м?ртебе ?ызу кірісті. Біра? ел намысына айнал?ан жанжалды басу оны? ?олынан келмеді. ?йтсе де ?асым алдында борышты болып ?алмады. Бертін келе М?хамед-Шайбани ?бден к?шейіп, Яссы ?міршісі — баласы С?йіншік ?аннен-?аперсіз к?йдегі ?асым ханны? ?скерін т?нде басып алма? болып дайындалып жат?анда, ар- наулы кісі жіберіп, ?асымды бір ажалдан ??т?арды. С?йтіп ?зіне істелген жа?сылы?ты а?тады. Ал, Нигер-С?лтан-Бегім болса ?асым ханды он жыл а?сап к?тті. Он жылдан кейін барып е? ал?аш?ы а? т?сінен тоят ал?ан ?ыран б?ркітті? ??ша?ына ?айта кірді.
Бос ?ол ?айт?ан себебін с?ра?ан ?кесіне с?лтан: «Итая?та?ы жуындыдан б?рал?ы т?бетті ?уып жіберіп ?зі жалай баста?ан арлан тазыдай, біреуді? бауыр баспа? аруын ?бдірашит с?лтаннан тартып алып ?зім иемденгім келмеді» деді.
— Ал, Рабиу-С?лтан-Бегімді неге босатты?? — деді Ж?нібек.
— ?лы?бек мырзаны? аруа?ын сыйладым.
«Т?сіп ?ал?ан м?залимны?[44] биігі жаман. Тоят ала алмай ?ал?ан ?йелді? к?йігі жаман» деп ?арайтын сора?ы заманны? Ж?нібек те бас иген перзенті. Біра? баласыны? жауабы миына ?она кетті.
— Д?рыс еткен екенсі?, адам ?артая баста?анда жауымнан кегім ?айтпай ?алады-ау деп к?п ойлайды екен. Менікі де сол болар… — дей салды. С?йтті де ?асым?а та?ы ?арады. — К?зім тірісінде ?мір деген ?ткелді? ?ыл к?пірдей сынынан ?те бер… Істеп ж?ргендері? теріс болса да ?зі? пішіп, ?зі? с?ккені? ?найды… О?асы жо?, ??с ?ша т?зеледі.
— ??с д?рыс ?анаттана алса, т?зу ?ша алады.
— Д?рыс айтасы?, — Ж?нібек баласына та?ы тесіле ?арады да ?ойды.
Осылай талас-тартыста та?ы т?рт жыл ?тті. ?аза? елі Шу, Сарысу бойын ?бден мекен етіп алды. ?деттегідей ж?рт жайлау?а к?шкелі жат?анда, бір к?ні Ж?нібек ?асымды та?ы ша?ырды.
— М?мкін М?хамед-?кім эль Таразиды? тойына Б?рынды? а?а?мен сен барарсы?? — деді ол.
— Барсам барайын.
М?хамед-?кім эль Тарази Жа??ы ша?арында т?ратын аты-шулы саудагер. Т?бі араб. Бір шеті ?нді, ?ытай, Мон?олия, Тибет, екінші шеті Византия, Т?ркия, М?скеу, Киевке дейін ж?здеген т?йемен жылда екі-?ш рет керуен ж?ргізетін, ?ытай жібегі, манат, ша?иы, ?нді шайы, жемісі, Киев кендірі, ?ызыл бидайы, Д?шті ?ыпша? малы, тері-терсек, ж?н-ж?р?асы, Стамбулды? ?ол?нершілері істеген білезік, ж?зік, к?міс ыдыс, алтын жалат?ан ??ман, зер ж?ргізген жайнамазына дейін сатып, сауда ар?ылы к?ншы?ыс пен к?нбатысты байланыстырып т?ратын. ?р ханны? ?зіне ба?ынатын ханды?ы болса, б?ны? сол ханды?тарды да ?зіне ба?ындырар байлы?ы бар адам. Жеке сауда патшалы?ы бар. Алтын а?шаны санды?тап жина?ан саудагер, ?біл?айыр ханнан кезінде ишік-ата ата?ын ал?ан. Осы мал-м?лкі бы?ы?ан байды? бар тілегі жал?ыз ?ана бала болатын. Біра? жаратылыс осыншама байлы?ты м?рагерсіз ?алдырайын дегендей, о?ан бала бермей ?ойды. С?йтіп ж?ргенінде отызыншы ?йелі былтыр екі ?абат болып, биыл бір ?л тап?ан. Жиырма то?ыз ?йеліні? ?а?ана?ын ?ары? ете алма?ан саудагер, отызыншысына келгенде ?ры? берер ?уатты ?айдан тап?анын кім білсін, ?йтеуір ?ай?ы т?с, саулы? ??йры? жас то?алынан аппа? сазандай ?л к?рген. Кейбіреулерді? «япырмай, М?хамед-?кім эль Таразиды? мына баласы інісі Махмуд-Ра?ым эль Таразидан ?алай аума?ан. Ту?ан ?кесі ?зі болса м?ндай ??сас тумас» деген к??кіл с?зіне ?арамай, М?хамед-?кім эль Тарази б?кіл Тибет, ?орасан, Мауреннахр, Д?шті ?ыпша?, ?ырым, ?азан жерлеріне жар салып, ?лан-асыр той істемек бол?ан. М?нда?ысы оны? ата?ты саудагер К?к Орда ишік-атасы — М?хамед-?кім эль Таразиды? м?рагері бар екен деп жер-жи?ан?а д?ріптеп, айды аспан?а шы?ар?ан той жасау. Той?а ж?лде етіп, Стамбулда сом алтыннан ??йыл?ан ?ш алтын ??с белгіледі. ?р?айсысы сегіз батпаннан. Ж?лде тиген адам егер б?л алтын ??сты ал?ысы келмесе, ба?асы содан арты? емес, тілеген затын беремін деп жариялады. Ж?лде беретін шарты да та??ажайып. Бірінші ж?лде — кімде-кім жаяу жарыста он фарсат жерден озып келсе, со?ан беріледі деді. М?нысы жи?анкез саудагерді? рум хал?ынан ал?ан ?негесі. Екінші ж?лде — кімде-кімні? т?йесі жиырма фарсат жерден озып келсе со?ан беріледі деді… М?нысы сонау Мысыр арабтарынан ал?ан ?лгісі. ?шінші ж?лдені — кімде-кімні? аты отыз фарсат жерден озып келсе, сол алады деді. Б?л Д?шті ?ыпша?ты? ежелден келе жат?ан к?не салты.
Ж?нібек с?лтанны? айтып отыр?аны осы той еді.
— Барар болса?, жаяу жарыс с?лтандар?а лайы?сыз, ат жарысы мен т?йе жарысына дайындалу ж?н, — деді Ж?нібек, — ?ырым менен ?орасаннан да кісілер келуі ?ажап емес.
Ж?нібекті? айт?аны о? келді. Той болар к?ні бір шеті ?орасаннан, екінші шеті ?ырымнан ?адірлі ?она?тар, б?л жал?анны? тетігін ?олына ?стап т?р?ан сан алуан саудагерлер жиналды. Талас ?зеніні? жа?асында тігілген ж?з а? боз ?й кісіге лы? толды.
Жаяу б?йгеден Египеттен ?ашып келген ?алым, жара?ан ар?ыма? аттай сиди?ан ?зын бойлы, к?йген кірпіштей ?ара ?ош?ыл отыз бес жасар араб жігіті эль М?лік ибн Зархум келді.
Б?л б?йгеге с?лтан, бек, шынжыр бала?, ш?бар т?с ?аза?ты? мырза жігіттері ?орланып ?атыспады.
Екінші б?йгені ?арасына бірде-бір т?йе ілестірмей, Б?рынды?ты? ?ара бурасы алды. ?шінші б?йге ?біл?айырды? Тарланк?гіні? т??ымы, он бес жасар М?хамед-Шайбаниды? ?зірге ма?дайына бас?ан ж?йрігі А?танкерге тиді.
Біра? б?л ?шеуі де салма?ы сегіз батпан тартатын сом алтын самыр?? ??сты ж?лдеге алудан бас тартты.
Эль М?лік ибн Зархум:
— Алтын ??с тек мені ?ана байытады — деді, — М?хамед-?кім мырза, егер ?арсы болмаса?ыз, б?л алтын ??сты? орнына Мауреннахр ди?андары мен Д?шті ?ыпша? малшыларыны? т?рмыстарына ж?рдем беретін ж?не екі елді? ?арым-?атынасын ж?ндейтін Сейхун дарияны? ?стінен к?пір салайын. Б?л к?птен бері ойлап ж?рген арманым. Ніл ?зеніне осындай к?пір саламын деп ?лгісін істегенімде ?здеріне пайдасы жо? бол?ан со? фараондар мені ?уып жіберді. Ал Сейхун дария?а б?л ?те ?ажет. Осыны салу?а ?аражат бері?із.
М?хамед-?кім эль Тарази с?л ойланды да:
— Жа?сы, — деді, — б?л с?ра?ан ?аражаты?ды берейін. Тек мені? ?алым есепшілерім ?анша п?л керек, соны санасын.
Біра? сол к?ні т?нде М?хамед-?кім эль Таразиды? жігіттері «сен халы? ?амын ойлап, Сейхун дария?а к?пір салма? сабазсы? ?ой, олай болса сол Дарияны? ?ызы?ын алдымен ?зі? к?р» деп ?осында ?йы?тап жат?ан жерінен эль М?лік ибн Зархум ?алымды ?стап алды да, т?німен жедел ж?ріп отырып, мойнына тас байлап, Сейхун дарияны? сар?ылт тол?ынды суына ла?тырып жіберді.
— Байлы?ым ?з басыма жетеді. Алтын ??сты басыма ?оямын ба, ма?ан алтын ??сы?дай ?ымбат ?л тауып берген то?алы?ны? ?зін бер, — деді Б?рынды? ?зіні? ?и?ар мінезіне салып. Онда?ы ойы «б?лем, бермесі?ді с?райын, ?алай-?алай ыршыр екенсі?!» деген ?ия??ылы?ы еді. Біра? «Баласы інісі М?хамед- Ра?ым?а тым ??сас екен» деген с?зді ішіне т?йіп ал?ан саудагер ?уана-?уана Б?рынды?ты? тілегіне к?не кетті.
— Айт?ан с?зімді ?айтып алмайын, ?атын б?гіннен бастап сенікі, біра? балам емшектен шы??анша мені? ?йімде т?ра т?рсын, — деді.
Б?ндай шешімді к?тпеген Б?рынды? сасып ?алды. Біра? б? да с?зін ?айтып алмады.
— Болсын, — деді.
Со к?ні ымырт ?йіріле ол М?хамед-?кімні? жас то?алын ?зіні? шатырына алып келді. Отыз ?атынны? бірі болып, ебін тап?анда ?ана б?тен еркек к?ріп, гаремде сары ?азыдай са?талып, ?бден жас денесі к?йіп- піскен жас то?ал, к?рі М?хамед-?кімнен ??тыл?анына ?кінген жо?. Жа?а ?ожасыны? к??ілін табу?а тырысты.
Ал ?шінші ж?лде тиісті М?хамед-Шайбани тіпті бас?а тілек етті.
— Алтын ??сы?ыз хан?а лайы?. Мен хан емеспін, тек хан та?ында?ы атама ж?рдемші жауынгермін, — деді, — ма?ан алтын ??сты? орнына бес ж?з адамыма сауыт-сайман, ?ару-жара? бер…
М?хамед-?кім с?лтанны? бетіне ?за? ??іле ?арады. ?лден уа?ытта барып:
— Сіз тілесе?із, мы? адам?а да сауыт-сайман, ?ару-жара? беруге бармын, — деп басын т?мен иді…
?біл?айыр Ордасыны? сайып?ыран ханды жо?татпас б?лендей м?рагері жо? деп ойлап ж?рген ?астары, б?л тойда атасыны? туын ??латпас артында ?рпа?ы бар екенін бірден к?рді. ?біл?айыр хан?а
