Осындай жа?дайда тек ?біл?айыр жа?ына сескене ?ара?ан Ж?нібек пен Керей, ?аза? ханды?ыны? туын к?теріп, енді еркін ?имылдай бас- тады.
ІІ
Сырдарияны? орта шенінде сол жа?асында?ы тар ал?ап пен о? жа?асында?ы ?ркештене созыл?ан ?арт ?аратауды, о?т?стік-к?ншы?ысында?ы Бадам, Шыршы? ?зендерімен шектесіп жат?ан с?р?ылт ?лкені к?не заманнан Т?ркістан деп ата?ан. Бір жа?ында Мо?олстан, екінші т?сында Мауреннахр, сыртында Д?шті ?ыпша? жері. Кейде арпа?ан, ?ия?, ?ау ш?пті, кейде тек сар?ан ?ана ?скен ??майт, ал, кейде тіпті аппа? сор, та?ыр дала болып келетін осы ?лкені басар,[46] ?ара?ан, тобыл?ы жап?ан ат та?асындай иіріле созылып жат?ан ?ылыш тасты н?ра, ?ыз емшекті адыр, т?бе, ?шы-?иыры жо? белестер тілгілеп ?ткен. Б?л белестер негізінде Тарба?атай, Тянь-Шань, Памир, Алтай, Копет-Даг, Гиндукуш тауларынан басталды.
Осы ??мды, ??майтты, ?ылыш тасты, т?кті ?аба? жартасты, ?ия? ш?пті, боза?ды далада к?не заманнан, тіпті Шы??ысхан шабуылынан б?рын к?п жылдан бері келе жат?ан Сы?ана?, Сауран, Отырар, Яссы, Сайрам, А?р?? атты к?не ша?арлар бар. Б?л мединелерді? ?асына бірнеше уа? ?алалар салын?ан. Мысалы Яссы ша?арыны? ?асына Мысырдан келген ?ожалар ту?ан елдеріні? ?лгісімен Суна?, Ж?йнек, ?аза? жерінде ал?аш?ы ?ор?асын ?орытыл?ан, тай еті т?гелімен сыятын ?ыры? ??ла?ы бар ата?ты Мыс?азан ??йыл?ан, дін кіндігі ?арна? т?р?ызыл?ан. Сондай-а? Соза?ты? жанында Шола?, Саудакент, С?ткент, Едіге мен Жиренше шешен ту?ан ??мкент дихтары орын ал?ан. Б?л ?алалар шеті сонау Еділ, Жайы?, ?ара те?із, Орал тауларына дейін созыл?ан атам заманнан Д?шті ?ыпша? деп ата?ан алып ?аза? даласыны? м?дениет, ?ылым, дін оша?ы ж?не сауда-сатты? кіндіктері бол?ан.
Т?ркістан мен Д?шті ?ыпша? даласыны? т?йіскен ал?абын бауырлай, Мойын??мны? к?ншы?ыс жа?ын орап, басын Тянь-Шань тауыны? ??ша?ында?ы Ысты?к?л мен Со? к?лден ал?ан, мы? ша?ырымдай ??майт ш?лді, та?ырлы, биік жартасты сайларды к?ктей ?тіп, ?аза?ты? ата?ты арналарыны? бірі — Шу ?зені а?ады. О?т?стіктен келетін е? ал?аш?ы тарма?тары Теріскей Алатау- ды? о?т?стік жа?та?ы м?зды ?ойнауынан шы?атын ?ара?ожыр мен Т?лін деген а?ысы ?атты кішкентай тау ?зендері. Б?л екі ?зен Долан асуынан аса Берік, Нарын ойпатыны? жо?ар?ы жа?ынан ??ятын. Отты? арнасымен ?осылып, мыл- ?ау ??з, пыша? кесті биік шы?дарды ?а? жарып, Жуанары? деген атпенен Теріскей Алатаудан ?тіп, солт?стікке ?арай айбарлана г?рілдеп бет алады. Жуанары? т?сы бір ?ажап жер, арасы тар, к??гірт биік жартастар. Ортасында а? к?бік ат?ан, ?азандай-?азандай тастарды т?йіршіктей домалат?ан ар?ыра?ан долы ?зен. Суы?, ыз?арлы с?лулы?ымен тек ертегілерде ?ана кездесетіндей адам баласын та? ?алдырарлы? бір ?ажайып сурет. Осы жал-жал ??здар арасынан солт?стік-к?ншы?ыс?а ?арай беттеген ?ош?ар деген ?зенді ?осып, Шу Ысты?к?л мен К?темалды ?зені ар?ылы ?л?айып, етегін жая К?нгей Алатауды? ?ойнауынан б?р?ырай ?тіп, солт?стік- к?нбатыс?а б?рылады. Б?дан кейін Шу Алатауды б?ктерлей отырып, ?ыр?ыз жерін баса жолай ?лкен Кебін, Кіші Кебін секілді бірнеше ?зендерді ?зіне ?оса, а?ырында Мойын??мны? к?ншы?ыс жа?ынан барып шы?ады. Шу ??м?а жетісімен к?нбатыс?а ?арай б?рылады. Енді б?рын?ыдай емес, а?ысы саябырлана т?седі. Б?лшектене бастайды. Жа?асын ?алы? ?амыс басып, кей жері сор?а айналады.
А?ырында Сейхун дариядан бір к?ш жерде т?ратын Саумалк?лге барып ??яды. Б?л к?лді? к?нбатыс жа?ында бірімен-бірі ?са? ?зендер ар?ылы жал?асып жат?ан бірнеше суы ащылы, т?щылы к?лдер бар. Соларды? е? ?лкені Телік?л. Телік?лге ?аза? даласын аралай кеп Сарысу ??яды. Кей ?арсыз жылдары Сарысу Телік?лге жете алмай, орта жолда ?ызылжы??ыл ма?айына барып ??м?а сі?іп жо? болады.
Шу ?зеніні? Мойын??мды к?мкере к?нбатыс?а б?рылатын са?асынан ауыл бес к?н к?шерлік жерде К?кше те?із — Бал?аш к?лі бар. Телік?л айналасы желген ат?а бір к?ндік жер болса, К?кше те?із аума?ын, ?ш?ан ??с екі-?ш рет ?онбай айналып шы?а алмайды. ?шы-?иыры жо? дала… Бал?аш к?ліне ?лкен бес ?зен ??яды: Іле, Лепсі, А?су, ?аратал, Аяк?з. Іле, Лепсі, А?су, ?аратал ?зендері басын Жо??ар Алатауынан алады да, Аяк?з Тарба?атай ?ойнауынан шы?ады.
К?не заманда, ?ошан патшалы?ы кезінде, Шу ?зені Сырдария?а ??й?ан. Шу?а сол жа?ынан Сарысу, о? жа?ынан Талас ?зені келіп ?осыл?ан. Сол заманны? ?зінде Шуды? Сыр?а ??ятын са?асында, Талас ?зеніні? бойында Сы?ана?, Тараз; Яссен ?зеніні? жа?асында Отырар ?алалары бол?ан.
Исан-Б??ы хан Ж?нібек пен Керейге ?оныс?а Мо?олстан мен Т?ркістанны? шекарасында жат?ан Шу, Сарысу, Талас ?зендеріні? жа?алауы мен Бал?аш к?ліне келіп ??ятын ?аратал ?зеніні? бойын берді. С?йтіп ?аза? рулары бірден Мо?олстанны? солт?стік, солт?стік-батыс шеті мен К?кше те?ізді? Шумен ?атарлас т?сына ие болды.
?арашаны? суы? желі т?рмай, Ж?нібек пен Керейге еріп к?шіп келген екі ж?з мы? жанды ?алы? ел осы Шу, Сарысу, Таласты? Жуанары?тан т?менгі солт?стік-батысына ?арай созыл?ан жа?асына орналасты. Тек Ж?нібек с?лтан мен оны? балаларыны? ауылдары, ?астарына мы? ша?ыра? т?ле?гіттерін ?осып, м?з ?ата К?кше те?ізді? ?стімен о?т?стік жа?ында?ы ?аратал ?зеніні? бойына ?тіп, сол т?с?а ?ыстау салды. Ж?нібек с?лтанны? б?нысы жер жетпегендіктен емес, ?дейі к?шу еді. ?аратал ?зеніні? ар жа?ында Аяк?з ?зені бойымен сонау Тарба?атай тауларыны? ?ытай жеріне дейін созыл?ан айма?ын тегіс Найман, Керей, Уа? рулары жайлайтын. ?аза? руларыны? басын ?осып жеке хан к?теріп, ел болуды арман еткен Ж?нібек с?лтан Найман, Керей, Уа? руларымен іргелес отыруды ж?н к?рді. Б?нысы д?рыс та боп шы?ты. Ортаншы ?лы ?амбар батыр ал?аш?ы аттанысында Тарба?атай тауыны? бойында?ы ?аза?тар?а барып ?айт?анынан-а?, Ж?нібек с?лтанны? ?адірі б?л ма?ай?а ?се т?скен. Найман, Керей, Уа? рулары Ж?нібекке ?здерін ба?ынышты санай бастады. С?йтіп ел боламыз деген ?аза? рулары, осы ал?аш?ы жылы-а?, бір шеті Телік?лді? т?менгі етегі болса, екінші шеті Тарба?атай тауыны? биік басына дейін ??лаш созды. ?аза? елі осы жылы-а? ?анатын екі жа??а кере жай?ан алып ?ыран?а ??сай т?сті. Жыл?ысы тебінге, т?йесі ?ара?ан?а, сары?ан?а ?йренген ?аза? ауылдарына ?ыста ?амысы ?алы?, ?ары ж??а Шу, Сарысу, Талас, ?аратал ?зендері мен Бал?аш Саумалк?л, Телік?лден арты? ?оныс керек емес-ті. Тек ?амысында ?апта?ан ?абаны, тым к?п болмаса да ара-т?ра кездесетін ала ш?бар жолбарысы, тар?ыл барысы ?ана мал?а ?ауіпті еді. Біра? к?п кешікпей, а? т?сіліне еті ?йренген ?аза? жігіттері, б?л ?ауіптерді де же?іп алды. А?ыра шап?ан жолбарыс, сегіз ?ырлы сауыт б?зар жебені? к?кірегінен барып ?адал?ан ?анжар ?шына шыдай алмай жер ?аба ??лады. Енді ?амыстан адам емес а?ны? ?зі ?ашты.
Б?л ?амысты ?лкені? та?ы да бір ?ажайып ерекшелігі болатын. ?аза? руларыны? ежелгі к?сібі мал шаруашылы?ы. К?шсе — к?лігі, сойса — со?ымы. Еті мен с?тін — ас, терісі мен ж?нін киім етеді. Малы не??рлым к?п болса, со??рлым тіршілігі жа?сы. Сонды?тан да ?аза? «мал ашуы — жан ашуы» деп келеді. Ал мал?а керегі жер, жайылым. ?амысты Шу, Сарысу, Талас бойлары мен ?ар суынан жаратыл?ан ж?здеген т?ны?, боры?ты т?щы к?лдерді? ке? ??ірлері ?ысты? к?ні жайлы бол?анмен, мал?а жаз тым мазасыз, азабы там??тан кем тимейтін. Мал т?гіл, адам?а да ?олайсыз. К?кек шы?а б?л ?лкені т?мандай ?апта?ан быжына?ан сона, маса, б?гелек басады. Жан-жануар?а жанын ?ояр?а жер тап?ызбайды. Осындай жа?дай ?ырк?йекті? басына дейін созылады. К?не заманнан бастап б?л арада сонау Кіші Кебін ?зеніні? са?асынан т?менгі Мойын??м?а дейін жаз бойы ешбір ел т?рмайды. «?аза? ?ай бір с?тті ?ызын береді» дегендей, Исан-Б??ыны? да к?шіп келген а?айын?а б?л жерді бере салуыны? бір себебі осында еді. Бос жат?ан жерді «жауы? емес, досы?мын» деген ?аза? руларынан аясын ба, мырзалы? ете сал?ан.
Ж?нібек пен Керей ?ш-т?рт жыл ?тпей-а? жаз?ы жайлауын ойлай бастады. ?ыруар елді ?сіп келе жат?ан бы?ы?ан малымен ?айда апарма?? Рас, біраз ж?рт осы уа?ыт?а дейін Шу мен Таласты? жо?ар?ы бойын ?рлей ?ош?ар, Жуанары? ??іріне к?шіп келді. Кей ауылдар К?кше те?ізді? ма?ына да барды. Енді б?йте беруге болмайды. Сонда жайлауды ?айдан табады? Наурыз бітпей биыл К?кше те?із ?стімен солт?стікке шы?ып ал?ан Ж?нібек ауылдары, к?п ?замай Мойынды??м ма?айында ?ал?ан ?алы? елге келіп ?осыл?ан. Б?л кезде Ж?нібек пен Керейді? ?арама?ында?ы ел ?ш ж?з мы? ?йге жеткен. ?біл?айырды? ??ры?ы б?рын да мойнына т?се ?ойма?ан К?кше те?із ма?ында?ы ел Ж?нібекке тегіс ба?ын?ан. ?улиеата, Мерке ма?айында?ы Дулат пен ?о?ыраттар да ?ос с?лтанны? жарлы?ына мойын ?сын?ан.
Міне, осы кезде жаз?ы ?амын ойла?ан елді? а?са?ал, би, батырлары жиналып екі м?селені шешті. Бірі — жасыны? ?лкендігін сыйлап Рабиуыл айыны? басында а? кигізге к?теріп, Керейді ?аза?ты? ханы сайлады. Екіншісі — жаз?ы жайлауы етіп ?ара Ке?гір, Сары Ке?гір ?зендерінен бастап ?лытау, Ар?ынаты тауларыны? бойын ?уалай, ортада?ы Шойындык?л, А?к?л, Бара? к?лді ала отырып, сонау, Есіл, Н?ра ?зендеріне дейін к?шпек болды. Малына жайылым, ?зіне пана керек ж?рт «?біл?айыр берсе ?олынан, бермесе жолынан аламыз» деп ат?а ?онды. ?аза? руларыны? б?нысы к?к шал?ынды, саумал к?лді ежелгі ?онысын ел болып ?айтадан ?зі билеп, ?зі т?стеудегі ал?аш?ы адымы еді. Б??ан ?біл?айыр ?арсы т?ра алмады. «?аза? елін
